102,103 2

102

Dowolność

odczytywania

Fenomenologia a strukturalizm

Opozycja intencji i tekstu

Gadamera koncepcja fuzji horyzontów

Teorie literatury XX wieku

się twórczej aktywności czytelnika. Jak pisał Sartrc, „autor pisze zatem, by odwo lać się do wolności czytelnika, i domaga się jej, aby jego dzieło zaistniało'^,,ł. Wpro wadzając na tcoretycznolitcracką scenę czytelnika w głównej roli, fenomcnolo gowie starali się jednak, w myśl zaleceń Husscrla dbającego o czystość opisu, unl kać posądzenia o dowolność odczytywania. Jest pewne - pisał Iser - że każda odpowiedź na tekst jest subiektywna, lecz nie oznacza to, że tekst znika w pry watnym świccie swych indywidualnych czytelników”. Lekturze nic zagraża to niebezpieczeństwo, albowiem sumowanie znaczenia tekstu nie jest kwestią jed nostkowych kaprysów, lecz wypełniania warunków wpisanych w strukturę satne go dzieła⁹⁴. Sens dzieła powstaje na przecięciu dwóch perspektyw: tekstu i recep cji, czyli złożonego oddziaływania samego dzieła oraz recepcji historycznie uwa runkowanego czytelnika.

W ten sposób fenomenologia sytuuje się na przeciwległym biegunie struktura lizmu, jeśli chodzi o genezę znaczenia: dla strukturalistów znaczenie wytwarzane jest poprzez relacje wewnątrzsystemowc (wewnątrztekstowe), dla fenomenologów przez akt świadomości intencjonalnej. Opozycja systemu (tekstu) i aktu (intencji) tworzy najogólniejsze ramy dwudziestowiecznych teorii literatury⁹⁵.

Obecnie fenomenologia utraciła swą niegdysiejszą dynamikę, a środowisko fenomenologiczne nie bierze już tak ożywionego udziału w dyskusjach na temat literatury. Za najciekawszą, krytyczną kontynuację myśli Husscrla należy uzniu* hcrmcneutycznc dociekania Hansa-Georga Gadamera i Paula Ricocura, które wiele także zawdzięczają wczesnym rozprawom ucznia Husserla Martina Heideggera, oraz prace Hansa Roberta Jaussa, który udanie zastosował Gada merowską koncepcję fuzji horyzontów do badań historycznoliterackich*. Tcorir Ingardena, choć należą niewątpliwie do kanonu wiedzy tcoretycznolitcrackicj, nie znajdują dziś wielu zwolenników, co należy tłumaczyć ich nikłą przydatno' ścią w procesie interpretacji poszczególnych tekstów i znikomym zainteresowaniem dla kontekstualnego usytuowania literatury. Nadzieje Husscrla na stworze -nic bezzałożeniowego fundamentu wszelkich nauk także - w świetle rozwoju dwudziestowiecznej filozofii i wiedzy o literaturze - okazały się płonne. Upadł też jeden z najważniejszych pewników fenomenologii Husserlowskicj - przekonanie, iż teorię definiujemy przez „idealną treść możliwego poznania"⁹⁷, a tak/r przeświadczenie, iż „królestwo prawdy obiektywnie dzieli się na obszar)'"'* od powiadające określonym dyscyplinom naukowym. Intensywny rozwój badań in tcrdyscyplinarnych oraz intensywna nieufność wobec Teorii nic dają się uzgodnić z fenomenologicznym postulatem czystego opisu ejdctyczncgo.

” J.P. Sartrc, Czym jest literaturaf Wybór szkiców krytycznoliterackich, wybór A. Tatarkicwu /,

tłum.J. Lalcwicz, wstępT.M. Jaroszewski, Warszawa 1968, s. 195.

** Zob. W. Iscr, The Act oj'Reading: A Theory of Aesthetic Response, Raltimorc-I.orulon 11)78,

⁹¹ Zol). W. Ray, l.iterary Meaning: brom Rhenomenology to Deconstruction, Oxford 1984.

* Zob. I l.K.Jaim, Historia literatury jako prowokacja dla nauki o literaturze, op. cif.

^%f E. 1 luiacrl, lladania logiczne, t. 1, op. cif , a. a40.

’•* Ibidem, t. l.i. t{.

i In onologia

M*1‘

l«MJM

IfHt

l«t|l

««(•(

‘•Mtf

•<Mfł

Pierwsza książka Husscrla: Pbi/osopbie der Arithmetik. Psychologtsche und Logiscbe Untenucbungen.

Pierwsza wzmianka polska o Husscrlu: Władysław Heinrich publikuje recenzję 7. Filozofii arytmetyki.

Miois I lusserl publikuje logiscbe Untenucbungen (Badania logiczne). Po raz pierwszy w jego pismach pojawia się określenie „fenomenologia".

W tym samym czasie Freud drukuje Objainianie marzeń lennych. Te dwa dzieła wyznaczają do dziś bieguny dwudziestowiecznej teorii.

I lusscrla wykłady o wewnętrznej świadomości czasu (opublikowane w 1928 roku). Wykłady Husscrla pod tytułem Idea fenomenologii.

Philoiophie ah ifrenge Wissenschafl {Filozofia jako kisła nauka) I lusscrla. Gwałtowny atak na wszelkie formy relatywizmu.

/ alo/cnie Jahrbuch fur Philosophic und phanomcnologischc Forschung", gdzie ukaią się zarówno Idee czystej fenomenologii I lusscrla (jako tom pierwszy), jak I San und Zeit {Bycie i czas) Heideggera.

I lusHcrl obejmuje katedrę we Fryburgu. Asystentką Husscrla zostaje Kdyta Stein, której zadaniem było odczytanie i zredagowanie stenogramów dotyczących najważniejszych kwestii fenomenologii.

I Kiktorat Ingardena u Husscrla we Fryburgu na temat filozofii Bergsona.

»*1 • 1 I IrUlcggcr jest asystentem Husscrla we Fryburgu.

SłiH und Zeit I leideggera (z dedykacją dla 1 lusscrla), gdzie fenomenologia okre Ilona Je*t jako „ontologia fundamentalna" Dasein. 1 leidegger przemieszcza jednak fenomenologię na grunt hermeneutyki. Pisze: „Fenomenologia jestestwa jest h v r nt r n r u t y k ą w pierwotnym tego słowa znaczeniu, wedle którego jest to Interpretowanie". W semestrze letnim I leidegger prowadzi wykłady pod tytułem Uie Orundprob/emeder Phanomenołogie,opublikowane dopiero w 1975 roku. Do wmlzl, ic fenomenologia powinna być filozofią hycla (Sein), a nie poznania.