22091 IMGT40

68

2. Polityka oświatowa w Polsce I połowy XX wieku

Polska po roku 1918 odziedziczyła niejednolitą strukturę, organizację i funkcjonowanie systemu oświatowego. Było to dziedzictwo, które zostało wypracowane pod trzema różnymi zaborami, przez ponad 100 lat od momentu utraty państwa. Polska odziedziczyła też tradycję edukacyjną, będącą wyrazem oporu i obrony tożsamości narodowej Polaków w warunkach utraty niezależności państwowej. Podstawowym zadaniem po roku 1918 stało się więc ujednolicenie systemu oświatowego, pozwalające chociaż w pewnym stopniu na skuteczną realizację polityki nowo powstałego państwa, nazwanego II Rzeczypospolitą. Dominującą ideologią stała się więc ideologia szkoły (systemu oświatowego) integrystycznej, służącej rekonstrukcji narodowo-państwowego uniwersum symbolicznego jako podstawy I do budowania nowej tożsamości społecznej Polaków.

Najszybciej udało się to w obszarze kształcenia na poziomie wyższym. Już I w 1920 roku wyszła ustawa o szkołach akademickich, która gwarantowała pod- I stawowe wolności akademickie. Autonomię uczelni ograniczyła później ustawa I z 1933 roku, oddając Ministrowi uprawnienia do tworzenia i likwidowania katedr I oraz powoływania, odwoływania i przenoszenia profesorów. Rozwój uczelni wyż- I szych w czasach II Rzeczypospolitej wydaje się wręcz imponujący. W 1922 roku I działało już 17 uczelni wyższych, w tym 6 uniwersytetów (Kraków, Lwów, Wilno, I Warszawa, Poznań, Lublin). W 1937 roku funkcjonowało aż 35 szkół akademi- | ckich, w których studiowało prawie 50 000 studentów (17 studentów na. 10 000 I mieszkańców).

Zróżnicowane dziedzictwo na poziomie podstawowym i średnim systemu oś- I wiatowego ujednoliciła dopiero w 1932 roku ustawa Jędrzejewiczowa (od nazwiska I jej twórcy Janusza Jędrzejewicza). Na mocy tej ustawy została wprowadzona struk- I tura obejmująca 3 szczeble kształcenia ogólnego:

1)    sześcioletnią szkołę podstawową,

2)    czteroletnie gimnazjum,

3)    dwuletnie liceum (lub trzyletnie szkoły zawodowe).

Z wielu powodów zaprojektowana zmiana struktury systemu oświaty oraz I treści kształcenia nie mogła zostać zakończona w ciągu 6 lat, jakie oddzielały za- I początkowanie reformy od wybuchu II wojny światowej i związanego z tym oku- I powania polskich ziem przez dwa sąsiadujące z nami mocarstwa, które prezent o- I wały dwa totalitaryzmy XX wieku — faszyzm i komunizm. Z tego powodu ocena I skutków tej reformy oświatowej musiałaby być bardzo wyważona.

3. Polityka oświatowa w Polsce II połowy XX wieku

Dokładniej chodzi tu o politykę oświatową zrealizowaną w procesie sowie- I tyzacji spowodowanej tym, że na mocy traktatów międzynarodowych Polska znalazła się po II wojnie światowej w strefie wpływów ZSRR. Proces sowietyzacji dokonywał się w warunkach szczególnego wyniszczenia, a nawet zamierzonej likwidacji pewnych grup społecznych przez obydwu zaborców po roku 1939. Trzeba I

może tylko przypomnieć, że najbardziej wyniszczone zostały te warstwy społeczne, które były najlepiej wykształcone i wnosiły największy wkład w budowanie naszej tożsamości kulturowej. Polityka oświatowa realizowana w procesie sowietyzacji po roku 1944 nie respektowała demokratycznego porządku prawnego, stąd też jej istoty nie można odczytać z dokumentów prawnych i jawnych procedur administracyjnych. Politykę oświatową po roku 1944 należy odczytywać z dokumentów archiwalnych w większości jeszcze niedostępnych i nie spełniających warunków wiarygodności (fabrykowane, niepełne, zniszczone, fałszywe) oraz dekretów, zarządzeń instancji partyjnych i administracyjnych różnych szczebli, tzw. „prawa powielaczowego", przemówień funkcjonariuszy oraz pomiaru efektów edukacyjnych. Możemy też korzystać krytycznie z pamięci „aktorów" i świadków zdarzeń.

Oficjalnie (czyli pozornie) po II wojnie światowej obowiązywało prawodawstwo II Rzeczypospolitej do momentu uchwalenia konstytucji w 1952 roku, która z dniem 22 lipca tego roku - dla zaznaczenia zerwania z tradycją Polski „burżua-zyjnej" - zmieniła nazwę naszego państwa na PRL (zamiast Rzeczypospolitej Polskiej). Jednak już od 1 stycznia 1944 roku na terenach zajmowanych przez Armię Czerwoną obowiązywał „porządek” stanowiony przez NKWD (Narodnyj Komisariat Wnutriennych Dieł). Z nadania NKWD Polacy przejmowali władzę w terenie na określonych warunkach i w momentach do tego stosownych. Obszar edukacji został w sposób planowy objęty polityką sowietyzacji od roku 1947. W polityce oświatowej, rozumianej jako część polityki państwa niesuwerennego i niedemokratycznego po roku 1947 możemy wyróżnić następujące okresy:

1)    lata 1947-1961,

2)    lata 1961-1973,

3)    lata 1973-1989.

Z drugiej strony można też rekonstruować działania opozycyjne, przejawy oporu oraz myślenie o oświacie demokratycznej, możliwej do zrealizowania w innych Warunkach ustrojowych. Te dwa nurty były sobie przeciwstawne, ale tylko jeden z nich miał aprobatę polityczną i administracyjną oraz zagwarantowane finansowanie; natomiast drugi był zwalczany, marginalizowany (także jego nosiciele „zaetykietowani” jako opozycja) przy użyciu politycznych i administracyjnych środków przemocy bezpośredniej, strukturalnej i symbolicznej.

4. Polityka oświatowa lat 1947-1989

Polityka oświatowa lat 1947-1989 jest mało rozpoznana, opisana, wyjaśniona i zinterpretowana, chociaż stanowi biograficzne doświadczenie większości dzisiaj jeszcze żyjących Polaków. Ten fakt nie znajduje usprawiedliwienia w braku danych, informacji i wiedzy, która została zgromadzona w pracach czołowych polskich historyków, np. A. Garlickiego, A. Friszke, K. Kersten, J. A. Paczkowskiego, W. Roszkowskiego, W. Władyki i innych. Istnieją też szczegółowe opracowania dotyczące polityki, gospodarki, kultury, nauki i Kościoła. W związku z powyższym, brak zainteresowania historyków wychowania opisywaniem, wyjaśnianiem