22752 skanowanie0073 (10)

Niewspółmiernie

wcześniej we Francji, kraju, którego kultura od dawna już przemawiała tonem pewnego siebie uniwersalizmu, oraz w Stanach Zjednoczonych, państwie imigrantów, o eklektycznej kulturze wysokiej.

Skutek tego był taki, że interpretacje zadań nowej dziedziny rozwijały się w dwóch kierunkach: we Francji literaturoznawstwo porównawcze utożsamiano raczej z „badaniem wzajemnych relacji między różnymi literaturami”¹⁹ (co oznaczało założenie, że „literatura” jest przedmiotem ściśle określonym, zwykle mieszczącym się w ramach narodowych lub językowych granic), w Stanach natomiast skłaniano się bardziej ku usystematyzowanej perspektywie ogólnoświatowej, poszukując wspólnych modeli rozwoju (tak więc dla Charlesa Millsa Gayleya i Freda Newtona Scotta w roku 1899 literaturoznawstwo porównawcze było „ogólną teorią literackiej ewolucji, koncepcją, w myśl której literatura przechodzi fazy powstania, kulminacji i upadku”²⁰). To pole do badań porównawczych nad tradycjami uprawiania literaturoznawstwa porównawczego²¹. Tym, co wspólne dla obu tych tradycji, jest ich odmienność w stosunku do badań języka i literackiego kanonu określonych narodów (coś, co w Stanach robi się na tzw. wydziałach języka i literatury narodowej [national-language-and-literature departments]) i w rezultacie - trudność sprecyzowania przedmiotu własnych badań. Historia literaturoznawstwa porównawczego może być dowodem negatywnym na to, jakoby „naród”, stosunkowo młoda jednostka polityczna, wywierał nieustanny wpływ na definiowanie i kształtowanie kultury. W Europie około roku 1777 dziedzinami, które zajmowały się tym, co dziś nazywamy tekstami literackimi, były: retoryka, filologia klasyczna, filozofia i teologia - wszystkie one opierały się na wzorcach antycznych lub późnoantycznych, znanych wszystkim wykształconym ludziom. Do roku 1877 wydawało się oczywiste, że najodpo-

¹⁹    P. van Tieghem, La litterature comparće, 1931, cyt. za: R. Wellek, „Com-parative Literaturę”.

²⁰    Ibidem.

²¹    Omówieniem działania określonych instytucji komparatystyki literackiej, a zwłaszcza ACLA [The American Comparatwe Literaturę Association] oraz ICLA [The International Comparatwe Literaturę Association] zajął się G. Gillespie. Zob. idem, By Way of Comparison: Rąflections on the Theory and Practico of Comparatwe Literaturę, Puris: I-Ionoró Champion, 3004, s. 163 i 311 313.

wiedniejszą naukową szufladką na literatury, które powstały od czasów renesansu, są neofilologiczne badania języka i kultury danego narodu. Literaturoznawstwo porównawcze zmagało się z tym założeniem.

Komparatystyka literacka w ujęciu Meltzla zmienia Europę w naród. Lecz ten początek wziął się raczej z anegdoty, niż wyniknął z konieczności - dla orientalisty specjalizującego się w obszarze Dalekiego Wschodu drugi koniec kontynentu eurazjatyckiego jest znacznie bardziej obiecującym przedmiotem międzynarodowych, międzyjęzykowych i międzykulturowych badań. Znacznie dłuższe szeregi czasowe, ten sam dominujący styl literacki, właściwy wielu dynastiom, narodom, religiom i językom; wspólny kanon literacki, na różne sposoby rozmontowywany i zwalczany; wyodrębnianie się języków narodowych z języka literackiego poprzez opozycję; kontakty z ludami o innym zapleczu kulturowym; nieustanne dostosowywanie i przewartościowywanie — połączenie tych i innych czynników sprawia, że Daleki Wschód jest znacznie bardziej „naturalnym” miejscem dla uprawiania badań z zakresu porównawczej historii literatury. Orientaliści badający kulturę Azji Południowej, amery-kaniści i specjaliści z wielu innych dziedzin mogliby bez wątpienia przytoczyć równie wiele przykładów, jak również dostarczyć licznych dowodów, by podać w wątpliwość dominację Europy.

„Narodowość” literaturoznawstwa porównawczego najłatwiej chyba śledzić w rozkwicie międzynarodowych przedsięwzięć i towarzystw naukowych, które rodziły się lub rozwijały działalność między rokiem 1850 a 1900 - by wymienić Wystawy Światowe z lat 1851, 1867, 1889, 1900; międzynarodowe kongresy lingwistów, filozofów, psychologów, przedstawicieli różnych wyznań; Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, Międzynarodówkę Socjalistyczną, Kongres Berliński, Powszechny Związek Pocztowy, utworzenie stref czasowych, pojawienie się licznych organizacji obywatelskich działających na rzecz języka uniwersalnego, przeciw niewolnictwu, na rzecz prawa wyborczego dla kobiet czy rozwoju eugeniki. (Jak pokazuje ta krótka lista, podobne instytucje, nawet wówczas, gdy ich celem było przełamywanie narodowego egotyzmu, dalekie były od dobroczynności). Międzynarodowa organizacja dawała profesjonalnie określonym wspólnotom swoich działaczy ąuasi-polityczne podstawy (i stwarzała możliwość politycznego manipulowania swoimi

197