33853 P1070577 (2)

wanych ujemnie. Słownik Lindego notuje przymiotnik sromotny w znaczeniu 'haniebny, hańbiący'; dziś jest to wyraz używany typowo żartobliwie, w wyrażeniach sromotna rejterada, sromotna klapa itp.; por. „Oświadcza się pannie Wandzie Dłużewskiej i dostaje sromotnego kosza". Perz. Raz. 97, Dor.

Podobnie jak procesy degradacyjne, melioracja barwy emocjonalnej lub stylistycznej wyrazów towarzyszy szczególnie często określonym typom przesunięć logicznych: specjalizacji treści i zmianie dominanty semantycznej. Zwężenie stało się np. podłożem zatarcia ujemnego tonu uczuciowego rzeczownika swawola. Pierwotnie występował on w znaczeniu bliskim strukturalnemu 'samowola, warcholstwo' („Tu w Polszczę jedni ludzie są w wielkiej niewoli, a drudzy w wielkiej swywoli”. Góm. Wł. C 3; „Swawola tam być nie może, gdzie jest prawo”, j.w., L), ze szczegółowymi odcieniami: 'samowola polityczna, anarchia, bezrząd', "samowola obyczajowa, rozpusta' („Swawola jest rozchełzana a bezrozumna wola, mając za koniec swój rozkosz, a do tej wszystkie swe kierując sprawy”. Góm. Wł D, L), 'rozbój' (por. wyrażenie swawolna kupa 'banda'). Jeszcze w XIX w. nie straciły żywotności znaczenia 'anarchia' i 'rozpusta' („najwyuzdańsza swawola”. Kaczk. Olbracht III, 100, Dor.). Współcześnie natomiast wyraz jest synonimem słów figle, igraszki i charakteryzuje się dodatnio—żartobliwym zabarwieniem emocjonalnym.

Do „polepszenia” barwy emocjonalnej wyrazu może też wieść proces zmiany cech dominujących w jego treści. To samo znaczenie strukturalne rzeczownika zmiennik 'człowiek zmienny' stanowiło punkt wyjścia zarówno wybitnie pejoratywnych szesnastowiecznych odcieni realnych: 'zdrajca, sprzedawczyk' („Judasz, on ci to i zmiennik, co mistrza swego przedał”. Klon. Wor. ded), "apostata, odszczepieniec' („Julian zmiennik odpadł od wiary chrześcijańskiej”. Sk. Dz. 351, L), jak znacznie złagodzonej treści współczesnej 'człowiek niestały w miłości', dominującej w wyrazie od XVIII w. („Damon, mąż mój kochany, dziś zmiennik okrutny, porzuca mnie na zawsze”. Zabł. Zabob. 103; „Kocham zmiennika Filona”. Karp. Siei. 44, Dor.).

Charakterystyczną drogę od użyć pejoratywnych do nacechowanych dodatnio przebył przymiotnik skrzętny. Jego znaczenie strukturalne "krzątający się, kręcący się' stanowiło punkt wyjścia kilku odcieni semantycznych, z których część przestała być żywotna już w dobie średniopolskiej (np. 'niespokojny, wojowniczy': „Człowiek, że się przeciwko panu krną-bnym a skrzętnym stawił, zaginie z ludu swego”. 1 Leop. Num. 15; „Strofował ją, iż była harda i skrzętna”. Ząbk. Młot. 117, L), inne natomiast przetrwały aż do XIX w. włącznie. Spośród nich podstawowa była treść 'kręcący się wokół swoich spraw', z dominantą 'skąpy'. Linde definiuje przymiotnik połączeniem 'nieco skąpy' i przytacza następujące przykłady

ISO

Jego Użycia: „Gdy kto przyskąpo żyje i przychciwie skrzętny, mówimy, że jes§ <|K8czędny i Jutra pamiętny”. Hor. Sat. 38; „Przodkowie nasi byli skrzętni na swoje, a hojni na publiczne potrzeby". Mon. 64. 262, L. Dziś wyraz jest używany właściwie w tym samym znaczeniu, z inną tylko cechą dominującą: 'zapobiegliwy, dobrze gospodarujący'.

To samo znaczenie strukturalne przymiotnika gorliwy 'gorejący, gorący' stanowiło punkt wyjścia zarówno dzisiejszej, dodatniej treści zapalony, żarliwy I typowej dla wyrazu już w XVI w. (por. „miłość gorliwa". Czech Rozm. I v, Sł. Sz.), jak odcieni nacechowanych ujemnie: "zapalczywy, zapamiętały w gniewie' (por. staropolski czasownik gorlić się ‘gniewać się’) i "zazdrosny, zawistny’ (por. w słowniku Mączyńskiego: „gorliwy (...), który zwłaszcza nie może sąpierza w miłości cierpieć”.).

O ile .mechanizm zwężenia jest składnikiem zarówno procesów pejora-tywizacji, jak melioracji treści wyrazów, o tyle zjawisko niejako przeciwstawne — rozszerzenie ich zakresu — wiedzie, jak się wydaje, tylko do zmiaig melioracyjnych. Podstawowym znaczeniem słowa przymiot była w XVI w. treść "choroba zakaźna' („przymiotająca się niemoc” — pisze Linde)^1S. Nazwa ta była zresztą najczęściej odnoszona do chorób wenerycznych (^Przymiot albo dworska niemoc". Oczk. Przym. 1, L), a więc praktycznie miała zakres jeszcze węższy. Zapewne na podłożu tej treści ukształtowało się znaczenie pochodne: "symptom, objaw choroby’, z czasem liogólnionc na ‘cecha, właściwość’. Świadomość pochodzenia treści wtórnej! sprawiała przypuszczalnie, że wyraz pojawiał się przez długi czas tylko w kontekstach, w których była mowa o właściwościach złych, nie-pożądanych („wada albo jakowaś przymiota zła”. Budn. S., Ręcz.; „Stary przymiot w '.narodzie naszym, iż jaki sam kto jest, rad by, aby tacy wszyscy byli”. Rej. Zw. 83, L). Przełom następuje w XVIII w.; w tekstach tego ^okresu przymiot z zasady występuje już w znaczeniu 'właściwość dodatnia’, jako antonim przywary; por. „Przywarę narodu naszego szczęśliwym zwrotem w przymiot zamieniał”. N. Pam. 6, 348; „Wielkie przymioty rzadko się znajdują bez wielkich przysad”. Zab. 5, 69, L; „Wdzięczność Pierwszym przymiotem pięknej bywa duszy”. Zabł. Fojedn. 184, Dor.

' Komnata oznaczała pierwotnie 'izbę z kominem’ (średniowieczne łacińskie caminata), później zaś stała się uogólnioną nazwą pomieszczenia mie-wękalnego. Awans semantyczny wyrazu, nabranie przezeń znaczenia okazała, reprezentacyjna sala w pałacach, zamkach’, jest zjawiskiem stosun-

Pierwotnie przymiot miał znaczenie czynnościowe ‘dorzucanie, przyrzucanie* (por. ^Umyślił Gliński zamek słucki przymiotem spalić”. Stryjk. 694, L), stanowiące punkt wyjścia treści skonkretyzowanej 'to, co dorzucono, przyrzucono': ..Na podaniach apostolskich polegać (...), przymioty wichrowatych mózgów odrzuciwszy”. Teof. Zw. A 2$ 'dodatki, uzupełnienia’. Treść ‘choroba zakaźna* stanowi inny, niezależny od tego znaczenia odcień skonkretyzowany.

161

U —■ Rozwój semantyczny