37429 IMGu30 (3)

Arźan

Poteźny kurhan położony nad rzeką Ujuk w Azji Centralnej na teranie Tuwy. zbadany w latach 1971-1974. Spośród innych kurhanów znanych z tego terytorium wyróżniał się on zarówno rozmiarami, jak i formą architektury grobowej.

Z zewnątrz miał kształt kolistej, gładkiej platformy o średnicy 120 m i wysokości 3-4 m. W jego centrum znajdowała się komora grobowa o wymiarach 8 x 8 m. wzniesiona z belek w konstrukcji zrębowej. We wnętrzu tej komory umieszczono Kolejną, mniejszą (16 m² powierzchni), również zbudowaną na zrąb komorę, w której z kolei znajdowała się niewielka (8 nr ) skrzynia z dwoma sarkofagami z wydrążonych kłód, zawierającymi szkielety - najprawdopodobniej mężczyzny w wieku starczym oraz kobiety w wieku dojrzałym. Wokół mniejszej komory pogrzebano ponadto 6 koni oraz 8 mężczyzn w wieku około 60 łat (poza jednym. 18-20-letnim młodzieńcem), ich ciała złożono również w drewnianych trumnach-sarkofagach lub w zrębowych obudowach. Jest to niewątpliwie pochówek władcy (króla) oraz jego małźonki/nałożnicy(?). a także - zapewne rytualnie uśmierconych - członków świty królewskie) i należących do króla wierzchowców.

Wokół centralnej komory rozmieszczonych było promieniście w 4-5 Kręgach około 70 trapezowatych komór wzniesionych obok siebie lub bardziej luźno, z belek układanych na zrąb W trzech z nich znajdowały się pochówki kolejnych 7 mężczyzn, głównie w wieku około 60 lat. w piętnastu zaś -pochówki kom. Łącznie zidentyfikowano szkielety ponad 160 tam, złożonych w kurhanie jako dary dla władcy (w jednej z komór a<2ono 30 szkieletów końskich, ułożonych dość re-{Marme ^w trzech rzędach, z Rowami skierowanymi na zachód).

Wozy akie kamory o wysokości około 2,5-3 m nakryte były P*ask*n. belkowym stropem Zewnętrzne ściany utworzonej w len apoaób kofesaej platformy o średnicy około 70 m obłico-*^ane żostały pafcatdą-okapem, z ukośnie ustawionych i opar-gćrą o krawędź budów* belek. Całość otoczona była murem ² '^^{no c}^^ot2onych płyt kamiennych, tworzących krąg o średnicy okete 110 m ł pierwotnej wysokości 3-4 m oraz przykryta ^D*^asazerr' kanwemym. wzniesionym do podobnej wysokości, komorę nakrywał bruk z płaskich płyt kamiennych, wschodniej strome kurhanu odkryto ponadto pozosta-*armennyct> ofcarzy, na których składane były najpraw-stary zaMych w trakcie pogrzebu koni. Ooko-*^zactrk pozwaia*ą sądzić, iź przy ścinaniu drzewa c*xlowte Komór grobowych musiało pracować około 1600 ^ ^ffr»^ więcej 7-8 tygodni. W uroczystościach po-y«*xmych wzięto ud&ał ckdo 10 tys ludzi, stypa żałobna M ******* życie około 300 kom

Wprawdzie kurhan Arźan, a dokładniej komory z poch^ kami ludzi i koni zostały (z małymi wyjątkami) wyrabowan? jeszcze w starożytności, ale nawet pozostałości zachowane, go Inwentarza świadczą o bogactwie I wysokim statusie społecznym pogrzebanego w nim władcy i Jego świty. Ska-librowane datowania radiowęglowe wskazują przy tym, & obiekt ten należy datować najpóźniej na IX wiek BC. Szczególnie znamienne są w tym kontekście cechy stylistyczne zachowanego inwentarza grobowego, w skład którego wchodzą m.in.: broń (sztylety brązowe, grodki strzał do luku czekan brązowy), ozdoby i elementy ozdobne stroju oraz niezwykle bogaty zestaw części rzędu końskiego (wędzidła, pobocznice, ozdoby uździenicy itp ). Wykazują one z jednej strony związek ze zjawiskami kulturowymi późnej epoki brązu na stepach eurazjatyckich (dotyczy to zwłaszcza części rzędu końskiego), z drugiej zaś ze znaleziskami wczesnoscy-tyjskimi z obszarów przedkaukaskich i nadczarnomorskich (wyroby zdobione w stylu zoomorficznym). Odkrycia w kurhanie Arźan umacniają hipotezę o centralnoazjatyckiej kolebce scytyjskiego wariantu kultury Wielkiego Stepu, a także sformułowane jeszcze przez Herodota twierdzenie o azjatyckim pochodzeniu Scytów.

Ryc. 410

Schematyczny pian kurhanu Arźan. Figurkami koni oznaczono komory / pochówkami końskimi

Społeczności epoki brązu i wczjesnej epoki żelazu

central noazjatycłci wariant kultury scytyjskiej

Był to pochówek władcy-króla, którego zwierzchnictwo uznawały nie tylko społeczności ; terenu Tuwy, ale również z Ałtaju, Kazachstanu, Kotliny Minusińskiej i Mongolii. / punktu, widzenia zawartego w nim przesłania ideologicznego (religijnego, społecznego) reprezentuje on wszystkie cechy właściwe zespołom wczesnoscytyjskim, znanym np. z północnego fórzedkaukazia. Chronologia kurhanu Arźan dowodzi, że centralnoazja-cycki wariant kultury scytyjskiej, reprezentowanej przez ugrupowanie ujukskie i podobne zespoły z otoczenia Tuwy, może być uznany za swoisty pierwowzór scytyjskiego modelu jjfflńlizacyjn ego. Jest to równocześnie punkt wyjścia - źródło impulsów, które głównie drogą migracji ludnościowej wzdłuż pasa stepów, a także presji politycznej i kulturowej wywieranej na otoczenie, doprowadziły do upowszechnienia się scytyjskiego modelu cywilizacyjnego na ogromnych przestrzeniach Eurazji

Następcy Scytów —pojawienie się Sarmatów na arenie dziejowej

nowe typy pochówków i inwentarza

Tak jak w centralnej Azji czynnikiem destabilizującym było powstanie w końcu III wieku BC silnego, mongolskiego związku politycznego Hun-ny (Siun-ny), tak w europejskiej części stepów zmianę sytuacji politycznej i kulturowej wywołało pojawienie się na arenie dziejowej w końcu IV wieku BC irańskich Sarmatów. Problem kolebki i ^przyczyn uaktywnienia się plemion sarmackich jest przedmiotem licznych kontrowersji. Za podłoże ich rozwoju trzeba uznać głównie ugrupowania zaliczane do późnej kultućy sauromackiej w strefie południowouralskiej, gdzie w IV-III wieku BC miały miejsce procesy prowadzące do ukształtowania się tzw. kultury prochorowskiej. Nie był to jedynie efekt ewolucyjnego rozwoju miejscowych tradycji, ale także skutek pojawienia się impulsów z zewnątrz, głównie ze strefy aralskiej oraz z obszarów leśno-stepowych północno-zachodniego Kazachstanu i regionów zauralskich. Dla tworzącej się na tych obszarach nowej tradycji w zakresie rytuału grzebalnego charakterystyczna była południowa, a także północna orientacja pochówków składanych w prostych jamach, grobach niszowych lub katakumbowych. Pojawiły się także nowe typy inwentarza, np. sztylety z łukowato wygiętą głowicą, nowe typy zwierciadeł, swoiste cechy ornamentyki zoomorficznej. W ciągu IV wieku BC pojedyncze grupy ludności sarmackiej penetrowały tereny nad dolną Wołgą, by z czasem rozszerzyć zasięg infiltracji ku p&chodowi. W okresie IV-III, a następnie III-II wieku BC wystąpiły fale bardziej masowej migracji nomadów, sięgającej dolnego biegu Donu i Kubania.

Informacje zawarte u autorów antycznych, np. Hipokratesa (460-około 370 BC), Pseudo-Skylaksa (2. połowa IV wieku BC), Eudoksosa z Knidos (391-338 BC) oraz Heraklidesa Pontyjskiego (około 388-310 BC), który jako pierwszy użył terminu Sar-macja sugerują, że już w 2. połowie IV wieku BC Sarmaci, jak i (naciskani przez nich?) Sauromaci zaczęli przenikać na zachód od dolnego Donu, cj. w granice Scytii. Przyczyny tej presji leżały zapewne w splocie czynników ekologicznych (wysychanie i degradacja pastwisk zwłaszcza w centralnej, słabiej uwrodnionej części stepów), jak i politycznych (przemieszczenia i niepokoje na terenie Azji Środkowej). Proces ten stopniowo narastał, a na przełomie III i 11 oraz w początkach II wieku BC trwała obecność Sarmatów w strefie nadczarnomorskie) stała się faktem.

Sarmaci na obszarach nadczarnomorskich

Archeologiczne znaleziska potwierdzają trwałą obecność żywiołu sarmackiego na obszarach nadcnjmomorskich dopiero od początku II wieku BC. Być może ich wcześniejsza aktywność w tej strefie wiąże się głównie z okresową (sezonową) penetracją rych terenów dokonywaną ze stałych koczowisk lezących po wschodniej stronie dolnego Donu lub na Kubaniu. Są to wyłącznie zespoły grobowe z pochówkami w pro-uch jamachl wyposażone m.in. w charakterystyczne sztylety z łukowatymi głowica-nn. groty włóczni, zestawy żelaznych culejkowatych grocików strzał do luku (mężczyźni), a także ceramikę, zwierciadła, ozdoby i części stroju; zausznice, zapinki (kobiecy).

471