39475 IMG64 (2)

85

Archeologia jako nauka historyczna o kulturze

przedmiotu badań, spełniającym jakieś kryteria adekwatności, lecz stroną zaangażowaną w perswazję określonych wartości, najlepiej takich, które przyczyniają się - zgodnie z ideałami liberalizmu — do zmniejszania „kwantum” cierpień ludzkich na Ziemi.

Nie oburza mnie zupełnie wizja humanistyki uwikłanej w pełnienie funkcji eduka-cyjno-światopoglądowej¹. Wręcz przeciwnie, od dawna wspieram tę funkcję humanistyki jako niezwykle doniosłą; uznaję ją za równorzędną z poznawczą i różną od niej. Uważam, iż są to dwie odmienne gry toczone w humanistyce. Zaspokajają one różne interesy społeczne. Odmienność ich uwidacznia się przede wszystkim w zestawie stosowanych metod. Poznanie operuje tzw. argumentacją racjonalną (doniosłym zadaniem jest przebadanie różnych epistemologii z perspektywy owocności proponowanych przez nie argumentacji), natomiast funkcja światopoglądowa — argumentacją perswazyjną (obrazowość metafor, wybiórczość i tendencyjność wyboru materiału, który się wykorzystuje, emocjonalność wywodu). Są okresy, w których w humanistyce dominuje jeden ze sposobów jej uprawiania. Obecnie aktywność nurtów postmodernistycznych zdaje się wskazywać na dominację perswazyjnego sposobu uprawiania humanistyki. Traktuje się humanistykę jako teren nieskrępowanej, najlepiej spontanicznej autokreacji podmiotów, niezapośredniczonej przez ingerencję argumentacyjnie ugruntowanej wiedzy naukowej. Zainteresowanie przeszłością nie jest stymulowane odpowiedzią na pytanie, jaka ona była, lecz jak myśl o niej spożytkować dzisiaj. Ten sposób podejścia do humanistyki lepiej, jak się zdaje, wyraża „ducha” naszych czasów, nastawionych na promowanie indywidualności, własnego Ja i szukania miejsca dla niego w przestrzeni społecznej (najlepiej przez jakiekolwiek zwracanie uwagi na siebie, szukanie dla siebie przysłowiowych „pięciu minut”). Niepokoiłaby mnie tylko okoliczność wywołana pomieszaniem odpowiedzi na obydwa pytania, i i w konsekwencji sposobów funkcjonowania humanistyki -pomieszania argumentacji racjonalnej z perswazją. Skrywać ono może bowiem nierzetelność intelektualną, powierzchowność, ignorancję i wreszcie oszustwo retoryczne, które będzie sprzedawać się też pod szyldem „głosu nauki”, wyrządzając wielką krzywdę poznawczej argumentacji racjonalnej.

Warto przeto pokusić się o wskazanie pewnych cech uprawiania humanistyki, które wzmocnią nasze przekonanie, że w ogóle jest możliwa nauka o dziejach człowieka i społeczeństw, oraz że sposób uprawiania humanistyki zasługujący na miano nauki różni się od uprawiania jej dla celów perswazyjnych. Myślę, że specyficzna wspólna obecność wyróżnionych wcześniej dwóch opisów: fizykalistycznego i mentalnego w badaniach archeologicznych może po części sprostać temu zadaniu. Przypomnę, że opis fizykalistyczny nie może być w archeologii uznawany za fundamentalny dla opisu mentalnego, ale z kolei jego brak stwarza dogodną płaszczyznę dla wszelkiej, niczym nie ograniczonej kreacji spekulacyjnej dotyczącej przeszłości. Opisy fizykalistyczne przede wszystkim tworzą katalog stanów rzeczy, które spełniają kryteria realnego, obiektywnego istnienia w naszej kulturze, kulturze badacza. In-

1

G. Banaszak, J. Kmita, Społeczno-regulacyjna koncepcja kultury, Warszawa 1994: 89-96.