43829 skanuj0010 (348)

202

trudna, ale często wręcz zbyteczna. Figury łatwiej poddają się zabiegom taksonomicznym, co obrazuje tabela nr III.

Figur słów jest kilkadziesiąt lub kilkaset — w każdym razie kilkaset jest nazw figur, często nazw synonimicznych albo w najlepszym razie bliskoznacznych. Wyliczenie ich wszystkich, zwłaszcza z zachowaniem perspektywy historycznej byłoby zadaniem godnym trudu, ale wymagającym osobnego tomu¹.

Problem zresztą i trudność nie w tym, jak objaśnić napotkany termin retoryczny (nazwę figury), bo liczne słowniki obcojęzyczne, a po polsku Słownik terminów literackich pod red. Janusza Sławińskiego, dają właściwie komplet informacji, ale w tym, jak nazwać napotkaną figurę i jak w danym odchyleniu od normy rozpoznać działanie celowe "i podległe artystycznemu systemowi.

Rozdział ten więc konstruujemy tak, aby posłużył jako swego rodzaju klucz do rozpoznawania figur — układ taki ma na względzie nie tylko przydatność dydaktyczną, lecz w istocie odpowiada głównym zasadom taksonomii retorycznej, widocznej choćby w układzie wielokrotnie tu przywoływanego dzieła Lausberga.

Wiemy już, że wszelkie operacje retoryczne jako sposoby reorganizacji materiału językowego i rzeczowego dzielą się na adiekcje, detrakcje, trans-mutacje i immutacje; transmutacje i immutacje nieraz łączy się w jedną grupę i nazywa figurami per ordinem (co do porządku). Tak też będziemy dzielić figury słów oznaczając trzy zasadnicze grupy literami A, B, C.

Najciekawszy i poniekąd najtrudniejszy jest podział figur przez adiekcję, czyli przez przyłączenie, które dzielą się na adiekcję przez powtórzenie tych samych słów (A_x), przez powtórzenie słów o rozluźnionej identyczności brzmienia lub znaczenia (A₂) oraz przez nagromadzenie (A₃). Powtórzenia dzielą się dalej na powtórzenia w kontakcie (1), w klamrach (2) i na odległość (3). Z kolei figury przez powtórzenie w kontakcie dzielimy dalej wyliczając ich właściwe nazwy (np. a. geminatio, b. reduplicatio... itd.). Podobnie dzielimy figury przez detrakcję (B) i przez transmutację (C).

Podział ten będzie bardziej przejrzysty, gdy klasy figur i figury ujmiemy w uporządkowane kolumny (zob. tabela nr III).

TABELA III

wg: Heinrich Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik, Miinchen 1960 (wybór, adaptacja i komentarz autora Retoryki opisowej).

Uwaga: pojęciem nadrzędnym dla wszelkich tropów i figur jest w antycznej (łacińskiej) teorii literatury, w retoryce i poetyce, pojęcie ornatus, przez co należy rozumieć nie „styl ozdobny”, lecz spełnianie przez język funkcji poetyckiej resp. estetycznej. Lausberg za autorami łacińskimi dzieli ornatus na ornatus in verbis singulis [w poszczególnych słowach] i ornatus in verbis coniunctis [w związkach słów]. Ornatus in verbis singulis dzieli się na I. vocalitas [warstwa brzmień] i II. proprietas ad vim significandi relata (co można przełożyć przez „warstwę znaczeń”). Z kolei proprietas ad vim significandi relata dzieli się na 1. antiąuitas (chodzi tu o archaizmy), 2. fictio (w tym sensie neologizmy) i 3. tropi. Jak wiadomo, tropy z trudem poddają się klasyfikacji, odnotujmy więc tylko, że Lausberg dzieli je na: a. metafora, b. metonimia, c. synekdocha, d. emfaza, e. hiperbola, f. antonomazja, g. ironia, h. litota, j. peryfraza.¹

Natomiast ornatus in verbis coniunctis, który dzieli się na figurae verborum [figury słów] i figurae sententiarum [figury myśli] jest tym działem retoryki, który z pożytkiem można klasyfikować. .

FIGURY SŁÓW

A. Figurae per adiectionem [figury przez przyłączenie];

A,. Powtórzenie 'tych samych słów

1.    Powtórzenie w kontakcie

a.    geminatio [często jest to nazwa nadrzędna dla całej grupy figur w kontakcie]

b.    reduplicatio [inaczej anadiploza, czyli powtórzenie tego samego słowa na końcu jednego segmentu i na początku następnego]

c.    gradatio [inaczej: klimaks]

2.    Powtórzenie jako klamra

a. redditio [inaczej: prosapodosis, czyli powtórzenie na początku i na końcu tego samego segmentu]

3.    Powtórzenie na odległość

a.    anafora

b.    epifora

c.    complexio [inna nazwa: symploke, czyli połączenie anafory i epifory]

A₂. Powtórzenie słów o rozluźnionej identyczności brzmienia lub znaczenia

1.    Rozluźnienie identyczności brzmienia

a.    annominatio [inna nazwa: paronomazja — używana zazwyczaj jako nazwa nadrzędna wszelkiej gry słów]

b.    poliptoton [powtórzenie tego samego słowa w różnych formach, np. różnych przypadkach]

c.    synonimia [powtórzenie słowa o tym samym znaczeniu, lecz innym brzmieniu]

2.    Rozluźnienie identyczności znaczenia

a.    traductio [powtórzenie słowa o niemal identycznym brzmieniu, lecz całkiem różnym znaczeniu]

b.    distinctio [inna nazwa: diafora, czyli użycie tego samego słowa — raz w znaczeniu ogólnym, drugi raz z wybraną konotacją; „matka jest matką”]

c.    reflexio [inna nazwa: anaklasis lub antanaklasis, czyli diafora zastosowana w dialogu]

A₃. Nagromadzenie [inna nazwa: congeries]

1.    Nagromadzenie w kontakcie a. enumeratio

2.    Nagromadzenie na odległość a. distributio

3.    Nagromadzenie z podporządkowaniem [subordierende Haufung]

a. epitheton [inaczej: epithetum ornans — zazwyczaj szereg epitetów określających rzeczownik]

1

L. Arbusow, Colores rhetorici. Eine Auswahl rhetorischer Figur en und Gemeinplatze ais Hilfsmittel fur akademische Ubungen an mittelalterlichen Texten, Góttingen 1948.