45234 rozdział32

przynajmniej obserwowalne. Często jednak związek między wskaźnikiem a zjawiskiem czy cechą przezeń wskazywaną nie jest oparty na konwencji terminologicznej, lecz jest związkiem rzeczowym. Zakładając, iż wskaźnik i indicatum są pojęciowo, definicyjnie różne, przyjmujemy zarazem istnienie między wskaźnikiem a tym, co on wskazuje, takiej zależności, która pośrednio lub bezpośrednio podległa jest empirycznej kontroli, W odróżnieniu od wskaźników definicyjnych nazwiemy je, za T. Pawłowskim, wskaźnikami rzeczowymi, wyróżniając dwie odmiany wskaźników rzeczowych o charakterze (w szerokim sensie) obserwowalnym.

Do pierwszej kategorii wskaźników rzeczowych zaliczamy takie, że zarówno wskaźnik, jak i indicatum mają charakter zjawisk obserwowalnych. Tym samym teza o związku wskaźnika i indicatum jest zdaniem empirycznym, rozslrzygalnym względnie bezpośrednio na podstawie obserwacji: „ilość pieniędzy na koncie” może być wskaźnikiem „wysokiego poziomu konsumpcji”, a „liczba spóźnień w roku” może być uznana za wskaźnik „trudnej sytuacji rodzinnej”. W przypadkach tych wskaźnik stanowi zjawisko obserwowalne różne niż indicatum, oznaczone przez całkiem inny termin: związek łączący wskaźnik ze zjawiskiem wskazywanym ma tutaj charakter statystycznej bądź bezwyjątkowej, uniwersalnej lub historycznej zależności empirycznej. Diatego też tę kategorię wskaźników proponowałem nazwać wskaźnikami empirycznymi. Jednakże, w świetle tego, co się powiedziato wyżej, wskaźniki empiryczne to najczęściej psychologiczne i kulturowo interpretowane zjawiska obserwowalne, przy czym ich indicata też mają często taki charakter. A zatem nie zawsze oba człony relacji zakładanej między wskaźnikami a indicatum mają charakter w pełni obserwowalny. Dlatego też można by mówić, iż są to wskaźniki empiryczne w szerszym tego słowa znaczeniu. Gdyby szukać 'przykładu wąsko pojętego wskaźnika empirycznego - takiego, że obydwa człony relacji empirycznej są zasadniczo obserwowalne - można by podać następujący: to, iż ktoś chodzi chwiejąc się w określony sposób, wskazuje na to, iż wypił on dużą ilość alkoholu.

Czasem wreszcie ze stwierdzenia występowania wskaźnika wnioskujemy, że zaszło pewne zdarzenie (czy istnieje cecha), mające omawiany wyżej charakter „własności ukrytej”, inferowanej z różnych swoich „symptomów”, ale bezpośrednio nieobserwo-walnej. Na podstawie logicznego i przekonywającego toku czyichś wywodów wnioskujemy, iż ten ktoś jest inteligentny, a z tego, że odpowiadał na ankietę tak a tak - że posiada takie a takie przekonania. Tutaj zajście czy istnienie indicatum nie może być stwierdzone na drodze bezpośredniej obserwacji, zaś twierdzenie o związku indicatum ze wskaźnikiem uzasadniamy z reguły w sposób pośredni, in ferując je zarówno z pewnych zaobserwowanych korelacji, jak też i z pewnych założeń teoretycznych. Wskaźniki takie nazywać będziemy wskaźnikami inferencyjnymi. Ale i tutaj wyróżniamy dwie kategorie. Do pierwszej należy podany wyżej przykład wnioskowania o napięciu emocjonalnym (indicatum) z dostępnego obserwacji bezpośredniej faktu zaczerwienienia się (wskaźnik). Do kategorii drugiej zaliczymy sytuację następującą: z tego, iż ktoś bardzo stara się w pracy, wnioskujemy, iż zależy mu na awansie lub na wyższym zarobku. W tym drugim przypadku już samo stwierdzenie, iż ktoś „stara się w pracy” jest przykładem obserwacji zachowania zinterpretowanego w kategoriach psychologiczno-kulturowych. Widzimy pewne jego ruchy i pewne efekty praktyczne jego działań i one stanowią dla nas wskaźnik inferencyjny określonej postawy wobec pracy. Postawa ta plus zachowanie w jego

> obserwowalnych aspektach to zachowanie tak pojmowane, iż nazywamy je „staraniem się w pracy”, to z kolei jest dla nas „wskaźnikiem inferencyjnym” chęci awansu czy wzrostu zarobku. Większość typowych przykładów wskaźników inferencyjnych należy i do tej ostatniej kategorii.

Klasyfikacja wskaźników komplikuje się nieco, gdy pewne zjawisko traktujemy jako wskaźnik zespołu zjawisk, pewnego syndromu, tak pojętego, iż wskaźnik stanowi jego | element, należąc do treści pojęcia oznaczającego ten syndrom. Zobaczmy to na | przykładzie. Załóżmy, iż zjawisko, które chcemy badać, to „wysoki poziom konsumpcji”, przy czym postanowiliśmy uznać za jego wskaźnik fakt posiadania kosztownego samochodu. „Wysoki poziom konsumpcji” pojmujemy przy tym tak, iż cecha bycia właścicielem luksusowego samochodu nie wyczerpuje całej jego treści, lecz definiuje je częściowo. Rozpatrywany pod tym kątem nasz wskaźnik jest wskaźnikiem defnicyjnym odpowiedniego zjawiska (załóżmy, że jest on warunkiem koniecznym). Ale zarazem na treść pojęcia „wysoki poziom konsumpcji” składa się szereg innych cech, takich jak komfortowe warunki mieszkaniowe, posiadanie kosztownych ubrań, odpowiedni poziom wydatków na żywność, kulturę itp. Jeśli teraz założymy, iż zjawiska te są ze sobą skorelowane, uznajemy ich ogól za pewien zespól własności obejmowanych syndroma-tycznym pojęciem „wysoki poziom konsumpcji”. Wówczas fakt posiadania luksusowego samochodu stanowi dla zjawiska jako całości wskaźnik definicyjny, a zdanie wprowadzające ten wskaźnik — jego definicję częściową. W stosunku do pozostałych elementów syndromu fakt posiadania kosztownego samochodu jest — na mocy rzeczowych, empirycznych związków między elementami syndromu — wskaźnikiem empirycznym. Tak więc w stosunku do zjawisk należących do syndromu „wysoki poziom konsumpcji” wskaźnik nasz występuje w dwojakiej funkcji: jest definicyjnym wskaźnikiem całości syndromu i rzeczowym empirycznym wskaźnikiem każdego z jego pozostałych elementów.

Rozważmy z kolei przykład innej kategorii, w którym wskaźnik jest elementem

*    syndromu, w skład którego wchodzą zarówno zjawiska obserwowalne (na przykład nasz

•    wskaźnik), jak i pewne cechy lub zdarzenia ukryte. W stosunku do tych cech ukrytych " wskaźnik nasz jest, rzecz jasna, wskaźnikiem inferencyjnym. W stosunku do całości

pojęcia oznaczającego syndrom zdanie wprowadzające wskaźnik stanowi definicję częściową, a wskaźnik tym samym ma charakter wskaźnika definicyjnego. Ze względu na ogół relacji łączących go zc zjawiskiem wskazywanym jest on wuęc i definicyjny i inferencyjny zarazem.

Możliwa jest i taka kategoria wskaźników, które nie definiując częściowo pewnego pojęcia o strukturze syndromatycznej, wskazują na zajście zjawiska oznaczanego przez taki syndrom. Jeśli na przykład z faktu, że ktoś czytuje literaturę elitarną, wnioskujemy z pewnym prawdopodobieństwem, iż jest on zwolennikiem malarstwa abstrakcyjnego (mając na myśli zarówno jego upodobania w dziedzinie malarstwa, jak związane z nimi zachowania: chodzenie na wystawy itp.), to fakt czytania literatury elitarnej nie wchodzi do definicji częściowej pojęcia „upodobanie do malarstwa abstrakcyjnego”, jest natomiast wskaźnikiem inferencyjnym dla tych upodobań oraz wskaźnikiem empirycznym dla zachowań będących wyrazem tych upodobań.

Wreszcie ostatnia kategoria wskaźników to takie, które ze względu na ogół relacji łączących jc z poszczególnymi elementami lub całością indicatum są wskaźnikami