50273 znak 3; zwyczaj

388 zwyczaj

Lit.: R. Barthes: Le dcgrź zero dc 1’ćcritiire, Paris 5964. — A. Kłos ko wska: Socjologia kultury. Warszawa 1981. — J. Kmita: Z metodologicznych problemów interpretacji humanistycznej, Warszawa 1971. — J. Kotarbińska: Pojęcie znaku, „Studia Logica”, 6: 1957, — S.K. Langer: Nowy sens filozofii. Rozważania o symbolach myśli, obrzędu i sztuki, Warszawa 1976. — C. Levi-Stntuss: Antropologia strukturalna, Warszawa 1970. — Ch. Morris: Sign, language and behayior, New York 1955. — J. Pelc; Wstęp do semiotyki, Warszawa 19S2. — A.Zaliżniak, W. Iwanow, W, Topo-row; O możliwościach strukturalno-typologiczpych badań semiotycznych, w: S. Żółkiewski (red.), Semiotyka kultury. Warszawa 1977.

M. Ziółkowsh

zwyczaj [a. usage; f. usage; n. Brauch; r. npaB], wyjaśnia się na ogół jako przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania się jej członków w określonych sytuacjach, od którego odchylenia nie budzą sprzeciwu i nie spotykają się z negatywnymi reakcjami otoczenia.

Większość definicji tak rozumianych zwyczajów przypisuje im status zachowań społecznych i przyjmuje, że zasadniczą ich cechą jest to, iż nie są one restryktywnie reglamentowane społecznie, nie są obwarowane sankcjami społecznymi (głównie negatywnymi), ze względu na mniejszą doniosłość społeczną zwyczajów, słabszą ich „normatywność” („siłę normatywną”) w stosunku do -» obyczaju. Tę koncepcję z. odnajdujemy w następujących definicjach: „w każdej społeczności występują pewne sposoby zachowania, które są jej zwykłymi, charakterystycznymi dlań partykularnymi zachowaniami. Takie sposoby zachowania nazywane są zwyczajami (usages)”    (A.R. Radcliffe-

-Brown, 1956, s. 43S); „zwyczajem jest wszelkie powtarzające się zachowanie zewnętrzne, występujące u wszystkich lub przynajmniej u wielu ludzi w danym środowisku czy w danej społeczności, jeśli odchylenia od niego lub niewykonywanie go nie budzi w środowisku żadnych ocen negatywnych, nie wywołuje żadnych sankcji” (T. Szczurkiewicz, 1969, s. 436); „zwyczaje — to ustalony sposób zachowania się w określonych sytuacjach, który nie budzi sprzeciwu i nie spotyka się z negatywnymi reakcjami otoczenia. [...] Naruszenie zwyczaju przyjętego w grupie spotyka się z potępieniem, ale członkowie grup o silnej więzi mają także poczucie obowiązku szanowania ich.i Zwyczaje są więc elementami systemu kontroli społecznej dlatego, że są zinstytucjonalizowanymi (choć-niekoniecznie sformalizowanymi) wzorami zachowań w sytuacjach nieobojętnych dla grupy jako całości” (J. Szczepański, 1970, s. 219-220).

Niewystępowanie sankcji społecznych (głównie negatywnych) stanowi zatem podstawowe empiryczne kryterium odróżnienia z. od obyczaju. Dopiero pojawienie się sankcji społecznych przekształca dany z. w działanie obyczajowe i odwrotnie — zanik sankcji w przypadku czynności obyczajowej przesuwa ją do sfery z. W niektórych wszelako ujęciach zwyczajów przyjmuje się, iż są one obwarowane sankcjami obyczajowymi — „zwyczaj jest rodzajem zachowania się jednostek lub grup ludzkich — najczęściej o charakterze spontanicznym — podejmowanego w małych społecznościach w sposób celowy w określonych sytuacjach społecznych, na gruncie uznanych w danej społeczności tradycyjnych norm i wzorów, na straży których stoją głównie sankcje obyczajowe” (K. Kwaśniewicz, 1979, s. 21-22). Niekiedy też występowanie sankcji służy wyodrębnieniu ważniejszego zespołu obyczajów (nic określonych wszakże specjalnym terminem) związanych z moralnością, wierzeniami czy prawem; „wszystkie zwyczaje społeczne mają za sobą autorytet społeczeństwa, ale wśród nich jedne są sankcjonowane, a inne nie” (A.R. Radcliffe-Brown, 1956, s. 438-439).

W perspektywie genetycznej podkreśla się, że u podstaw wyodrębnienia zwyczajów stoją zwykle nawyki, czyli indywidualne, własne wzory zachowań, pojawiające się nieświadomie i podejmowane bezrefleksyjnie, automatycznie. W literaturze zachodniej odróżnia się wyraźnie owe indywidualne nawyki od zwyczajów społecznych stosując na ich oznaczenie angielski termin habit (f. habitudc; n. Ha-bitus); „nawyk (habit) jest indywidualnym, własnym wzorem zachowania, dotąd, dopóki nie jest motywowany przez wymogi społeczeństwa” (A. Hultkrantz, 1960, s. 160). Jak zauważa R, Weiss — „tym, co ma wspólnego nawyk (habit) zc zwyczajem (Brauch), jest tradycyjność, z tym, że nawyk jest zindywidualizowany i to go odróżnia od zwyczaju” (R.* Weiss, 1946, cyt. za: A. Hultkrantz, 1960, s. 160). Przyjmuje się, że „każda jednostka ma swoje zwyczaje; wczesnego czy późnego wstawania, uprawiania gimnastyki, chodzenia do kawiarni,■ noszenia specjalnych strojów i ubierania się, sposobu mówienia czy witania się itp. [...] Zwyczaje jednostkowe, indywidualne, są też ważne dla grupy, ponieważ wpływają na funkcjonowanie jednostki w jej rolach społecznych” (J. Szczepański, 1970, s. 219-220). Jednak zwolenników poglądu o wyłącznie indywidualnym charakterze z. jest niewielu (E. Ciupak, 1977).

Na ogól przyjmuje się,-że niektóre z nawyków indywidualnych mogą się upowszechnić, stając się tzw. zwyczajami zbiorowymi lub inaczej — społecznymi. Równocześnie wskazuje się na inne jeszcze drogi wyodrębniania się zwyczajów — „niektóre zwyczaje mogą być pozostałościami po dawnych obrzędach religijnych (wianki, palenie ognisk w noc czerwcową), niektóre mogą być pozostałościami dawnych tradycji cechowych” (J. Szczepański, 1970, s. 219-220).

Zdecydowana większość ujęć zwyczajów przypisuje im jednak wyłącznie status zachowań społecznych, chociażby nawet wywodziły się od nawyku indywidualnego. Tutaj mieszczą się wszystkie koncepcje z. funkcjonujące w etnologii i socjologii zachodniej, gdzie często nie zwraca s ię w ogóle uwagi na występowanie indywidualnych regularności zacho wantowych jako nieistotnych dla badań kultury i społeczeństwa.

-> folkways, obyczaj

Lit.: J. Dcwey: Koman naturę and conduct: An intro-duction to social psychotogy, New York, 1922. — A. H jltkrantz: Generalcthnological concepts, Copenhagen 1960, International diefionary of regional Etiropean cttmology and folklore, vol. 1. — K. Kwaśniewicz; Doroczne i rodzinne zwyczaje na tle współczesnych przeobrażeń wsi podkrakowskiej, Wrocław 1979, PAN — Oddział w Krakowie, Prace Komisji Socjologicznej, nr 44. — W.G. Sumner: Folkways: A study of the sociologicai importance of usa.ges, man-ners, customs, mores and morals, Boston 1906.

J. Grad