55018 P1070323 (2)

i sygnalizują relacje przestrzenne: "wyżej położony* i 'niżej położony’, np. „Odrzynają sfę tylko niższe góry w ostrych zarysach u wierzchu, a powyższo mają kształt działów". Pol. Obrazy II, 174; „(Orzechy włoskie) (...) zacisznych się i poniższych miejsc trzymać zwykły", ibid. II 333, Dor. Stosowano też wyrazy powyższy i poniższy w znaczeniu przenośnym, nie-przestrzennym, np. „poniższe warstwy społeczeństwa”. Syrok. Lit. III 109, Dor. Podstawowa treść obu słów nie uległa współcześnie zmianie, zakres ich natomiast został skrajnie ograniczony: odnoszą się one wyłącznie do relacji przestrzennych w tekście (powyższy cytat..., poniższa ilustracja ... itp.).

/ Dotychczasowe przykłady zwężeń, zwłaszcza związanych z procesem •y terminologizacji, miały podłoże obiektywne, wynikały z określonych [ przeobrażeń rzeczywistości (powstawania nowych realiów, rozwoju okre-l ślonych dyscyplin naukowych itp.).

/ Do zwężeń jednak mogą prowadzić i czynniki subiektywne, takie jak ₍ iprzemiany świadomości społecznej^ inny system ocen realiów, ewolucja obyczajowości itp.

. j Za typowy przykład zwęaenia o takim podłożu można uznać rozwój j ( semantyczny wyrazu serdeózrfość, który do XVII w. włącznie miał, oprócz / znaczenia "wylewność, manifestowanie przyjaznych uczuć" — także treść 'odwaga, męstwo": „Serdecznością nasi, liczbą nieprzyjaciele przechodzą”. Krom. 642, L. Ten sam odcień znaczeniowy charakteryzował w szesnasto-wiecznej i siedemnastowiecznej polszczyżnie przymiotnik serdeczny i przysłówek serdecznie („Nieprzyjaciel z samych porażek coraz serdeczniejszy”. Faliss. FI. 34; „Przymuszeni do rozprawy z bliża, serdecznie poszli do szabel”. Warg. Kurc. 29, L.). Serce bowiem uchodziło niegdyś za siedlisko nie tylko uczuć, ale i innych właściwości psychicznych człowieka, później uznanych za intelektualne.

Podłoże subiektywne, zależne od stanu świadomości społecznej, mają i te zwężenia, które powstają pod wpływem działania tabu i tendencji eufemistycznych. Odgrywają one szczególną rolę, jako czynniki sprawcze zmian, w sferze słownictwa obscenicznego i związanego z dziedziną seksu.

Pojęcia z tego zakresu oznacza się zwykle nazwami maskującymi, mającymi bardzo ogólną, aluzyjną treść. Po pewnym okresie użycia takiego 7 ) eufemizmu następuje swoiste „wyrównanie" jego wartości semantycznej do oznaczanego nim desygńatu. Mianowicie tradycyjna treść „niewinna”, dawniej dla wyrazu^-po9śtawowa, zanika i wobec tego stabilizuje się on w znaczeniu zwężonym, już nie mającym charakteru przenośnego, aluzyjnego.

Wśród wielu przykładów użycia czasownika spójkaipać, podawanych w słowniku Lindego, przeważająca część zaświadcza jeszcze starą, ogólniejszą jego treść "wiązać się z kim dla wspólnego celu, współdziałać':

„Z heretyk! spółkował”. Sk. Dz. 736.; „W wierze i w łasce spółkowanie". Kanc. Gd. 152; „Ja spółkować chcę z tobą w śmierci'’. Past. Fśd. 25, L — 'ponieść wspólnie śmierć’. Takie zastosowanie czasownika było jeszcze możliwe w połowie XIX w. W pracy historycznej tego okresu czytamy: „Książę Leopold (...) chwyci) się lekkomyślnie strony antypapieża Klemensa i od lat kilku w ścisłej spółkował z nim przyjaźni". Szajn. Jadw. II. 109, Dor. Ten wczorajszy eufemizm dziś stał się wyrazem drastycznym.

Wyraz prezerwatywa został zapożyczony w znaczeniu znacznie ogólniejszym niż to, które mu przysługuje obecnie. Bliziński pisał np. „Od złudzeń wyborną prezerwatywą jest rzeczywistość i obowiązki”. Rozb. 95, Dor. 'ochroną’. Zapewne ogniwo przejściowe między starą i nową treścią stanowiło znaczenie 'medykamenty zapobiegające chorobom’, zaświadczone u Krasickiego: „Są lekarstwa ratujące w chorobie, są, które od chorób strzegą, i te nazywamy prezerwatywami". Rozm. 68, Dor.

Eufemizmami z pochodzenia są nazwy narządów płciowych, nawet te, które stanowią dziś terminy medyczne (np. prącie, moszna)²¹.

Nie zawsze naturalnie przyczyną zwężeń o podłożu eufemistycznym jest chęć zamaskowania obscenicznej lub seksualnej treści; czasem w grę wchodzi uczucie delikatności, niechęć do poruszania tematów przykrych, dla kogoś bolesnych. Takie źródło ma wtórne użycie wyrazów obłąkany (pierwotnie "zabłąkany*)³² i zwariować ¹.

Zwężenia stanowią też — jak o tym była mowa na wstępie — element składowy bądź „produkt uboczny” procesów wewnętrznosystemowych zachodzących w dziedzinie słownictwa. O przeobrażeniach tego typu, ich mechanizmie i konsekwencjach będzie mowa w dalszym ciągu książki, tu ograniczymy się tylko do wymienienia tych spośród nich, które pozostają w najściślejszym związku z procesami specjalizacji, i do podania kilku przykładów.

Jednym z najistotniejszych źródeł zwężenia jest zatarcie wyrazistości budowy słowotwórcze! wyrazów. Przejrzysta, podzielna formacja słowotwórcza ma zazwyczaj kilka odcieni realnych, które pozostają w zależ-

71

1

W XIX w. używano jeszcze pierwszego wyrazu w poezji, na oznaczenie pręcików, łodyżek. „Swawolne wiatry prącie z darni gonią. Zbiera je, składa i przyciska dłonią; dmucha, dym tylko kłębami się wali”. Brodź. Poezje 108, Dor.; moszna zaś w XVIII w. oznaczała pokrowiec, futerał („Miał nóż on w mosznie czerwonej”. Papr. W. 2, 267, Ł).

** „Wielu obłąkanych nieprzyjaciół w pogoni nachwytał”. Nar. Hist. IV, 150, Dor.; „Obłąkane włosy składa w rzędzie”. Hul. O w. 72, L ‘zwichrzone’; por. także użycie pochodnego rzeczownika obłąkaniec: „Bracie miły, obłąkańcze a tułaczu nędzny — tu szukaj prawdy”. 2am. Post. 53, L. Takie zastosowanie wyrazów obłąkany, obłąkaniec było jeszcze typowe dla XIX wieku; por. „Dzisiaj na wielkim morzu obłąkany Słów. Lir. 77; „Jak ptak lecę obłąkany i wichrem gnany”. Konopn. Poezje I, 150, Dor.

** „Zła śmierć koncepty mu powariowała”. Kochow. Pr. 29, L 'pomieszała'. W listach Szopena zwariować występuje w znaczeniu ‘zmienić, wprowadzić wariacje’, np. „Kalkbrenner mojego mazurka jednego zwariował". Wyb. 103, Dor.