60885 IMG18

8

był w całym świede. Ich interesy — z wyjątkiem handlu i przedsiębiorstw kredytowo-bankowych — miały w głównych założeniach albo charakter irracjonalno—spekulatywny, albo też były nastawione na osiąganie zysków przemocą. Zdobywczy, przez plądrowanie zwyciężonych — albo w formie natychmiastowo-wojennej, albo trwale-fiskalnej.

Kapitalizm pionierski, wielkospekulancki, kolonialny — a takie i współczesny kapitalizm finansowy w czasach pokojowych, ale przede wszystkim jako kapitalizm zorientowany na wojnę — często i dziś ma na Zachodzie ten sam charakter. Tyle, że charakter ten mają jedynie odosobnione fragmenty międzynarodowego handlu. Ale w czasach nowożytnych rozwinął się na Zachodzie, obok tego typu, całkiem inny, nieznany rodzaj kapitalizmu: racjo-nalno-kapitalistyczna organizacja wolnej pracy.

Gdzie indziej istnieją tylko jej stadia wstępne. Nawet organizacja pracy n i e w o 1 n e j osiągnęła na plantacjach i, w bardzo ograniczonym stopniu, w ergasteriach państw starożytnych, pewien stopień racjonalności. Niższy poziom racjonalności osiągnęła w majątkach i w funkcjonujących przy nich manufakturach łub w warsztatach na wielkich posiadłościach, z pracą pańszczyźnianą i pracownikami przypisanymi do miejsca na początku ery nowożytnej. Nawet -przemysł domowy* poza kręgiem Zachodu występował tylko sporadycznie. Także spotykane wszędzie wykorzystywanie pracowników dniówkowych, z różnie ukształtowanym stosunkami wewnątrzorganizacyjnymi (zwłaszcza monopolistycznymi zakładami państwowymi), nie doprowadziło do powstania manufaktur czy choćby do racjonalnej organizacji rzemiosła — jak to miało miejsce w średniowieczu na Zachodzie. Ale racjonalna organizacja pracy, zorientowana na szanse obrotu rynkowego — nie zaś na spekulacje typu -polityka przemocy* inne. nie oparte na rachunku ekonomicznym rozwiązania — n*

*ązjawiskiem specyficznym dla zachodniego kapitalizmu. Współ oesaa. racjonalna organizacja przedsiębiorstwa kapitalistycznego

nie byłaby możliwa bez dwóch dalszych elementów rozwoju; rozdziału produkcji od budżetu (który dziś rządzi całym życiem gospodarczym) i bez ściśle z tym związanej, racjonalnej księgowości. Lokalne rozdzielanie placówek produkcyjnych lub handlowych od miejsca zamieszkania występuje także i gdzie indziej (np. na orientalnych bazarach lub w ergasteriach innych kultur). Także tworzenie stowarzyszeń kapitalistów, z osobnym rachunkiem w każdym przedsiębiorstwie, znajdujemy i w Azji Wschodniej, i na dawnym Wschodzie, i w państwach antycznych. Ale w porównaniu ze współczesnym usamodzielnieniem się kapitału są to tylko pierwociny, przede wszystkim z tego względu, że brak tam wewnętrznych środków do samodzielności. Brakuje zarówno naszej racjonalnej księgowości przedsiębiorstwa, jak i naszego prawnego rozdzielenia majątku przedsiębiorstwa od majątku osobistego — lub też istnieją tylko ich zalążki¹. Tam rozwój szedł w kierunku tworzenia przedsiębiorstwa jako fragmentu całościowego budżetu księcia (oikos) czy innego lokalnego władcy. Był to więc rozwój — przy całym pozornym podobieństwie — innego, niż na Zachodzie, typu. Specyficzne cechy kapitalizmu zachodniego swe dzisiejsze znaczenie uzyskały dopiero dzięki połączeniu z kapitalistyczną organizacją pracy.

1

Oczywiście różnicy tej nie można traktować jako absolutnej. Ze zorientowanego poitycznie kapitalizmu (zwłaszcza tego opartego na czynszach z dzierżawy) już w starożytności nad Morzem Śródziemnym lub na Wschodzie — a także później w Chinach i Inrfcarh — wyrosły trwałe racjonalne przedsiębiorstwa, których księgowość, znana nam dziś tylto w małych fragmentach, mogła mieć charakter -racjonalny-. Ponadto istnieje najściślejszy związek między pofaycaiee zorientowanym kapitalizmem -awanturników, a kapitał rmrm racjonalnym (przedsiębiorczym) we wcześniejszych bzach, kiedy to banjo powstawały z poitycznie przeważnie motywowanych wzajemnych interesów; nawet sam Bank of Eogłand tak właśnie powstał. Charakterystyczna jest tu sprzeczność między,osobowością np. ftsersena. typowego -promotora-, a tymi członkami dyrekcy. którzy miei zupełnie inne nastawienie — i wkrótce nazwani zastali the ptnilan swim af Graca¹ Hat, a taicie wykolejenie poStyfci bankowej tego -najaoBdniejsaego- banku jeszcze w czasie wkładam ffii południowych mórz A więc różnice tą tu oczywiście płynne, ale istnieją. Barynsiałmi organizacji pracy nie sCmazyi ant wielcy pionierzy kapitału czy finanśśd. ani — z endkatyni wyjątkami — typowi przedstawiciele kapitału finansowego i poi tycznego, czył Żyda. Uczynił to całkiem inny typ ludzi

J — Etyka-