72085 zdjeX6

W prezentowanej tułaj koncepcji litcrackości wyraziście oponują wobec siebie dwa rodzaje tekstów poetyckich, z których jedne formułują poglądy językiem dysŁunywnym, posługują się pojęciem zamiast obrazem-metaforą, oraz takie, które faatain^ą znaczenia w zgodzie ze zwyczajem literatury. Przykładem na pierwszy typ tekstów jest utwór Kochanowskiego zatytułowany Człowiek boże igrzysko. Traktat moralny Miłosza używa zarówno języka dyskursywnego, jak i literackiego. Problem naczelny sformułowany jest tam dyskursyw nie: „Gdzież jest, poeto, ocalenie?", ale niektóre sugestie i zalecenia sformułowane są właśnie na sposób właściwy literaturze:

A choćbyś był j»k kamień polny.

Lawina bieg od tego zmienia.

Po jakich toczy się kamieniach.

I. jak zwykł mawiać jut kto inny,

Miwyar więc wpłyń na bieg lawiny.

Natomiast językiem jednorodnym, poetyckim formułuje swoje historiozoficzne przekonania Zbigniew Herbert:

festiwal Apokalipsy pochodnie samozwańcza Sybila rozgrzeszała pijane tłumy wyznawców obfitości zdeptane ciało Boga wleczono w triumfie i w pyle

tak spełnia się Cni mendo zastawione stoły etruskie ss koszulach splamionych winem nieświadomi losu świętują barbarzyńcy przychodzą na koniec aby przeciąć aortę

me życzyłem tobie miasto śmierci s każdym razie nie takiej bo z tobą zejdą pod ziemię słodkie owoce wolności i wszystko trzeba zaczynać od gorzki wj wiedzy od trawy

(Z. Herbert, as>H-'

Podmmt liryczny wyraża swe przekonanie o tym, że jest świadkiem końca świata, który rozumie jako upadek kultury i fizyczną przemoc barbarzyńcy, przy ćzym dostrzega prawidłowość historyczną, co pozwala mu na zachowanie pożądanego dystansu wobec tego procesu. Pośrednio jest więc cytowany tutaj utwór manifestacją jedynej godziwej postawy wobec procesów dokonujących się bez możliwości oddziaływania na nie jednostki, świadomej owych procesów. Liryka filozoficzna może być przykładem na to. w jaki sposób problematyka utworu i przedmiot wypowiedzi wpływają na wybór sposobu organizowania znaczeń, bowiem w tym gatunku lirycznym znajdziemy mało przykładów na jednorodność sposobu organizowania semantyki i na wyłączność języka literatury.

Liryk* patriotyczna

Liryka patriotyczna stanowi w naszej literaturze bardzo wyrazisty nurt ukształtowany zapewne przez /różnicowany wewnętrznie zespól przyczyn. W dobie renesansu i później nieco była pr/.ejawrm szlacheckiego uczestnictwa w życiu państwowym,

demokracji szlacheckiej i silnego zatroskania obywatelskiego o dobro kraju. Taką postawę ujawnia Kochanowski:

Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie,

A ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie.

Wy, mówię, którym ludzi paść por uczono I zwierzchności nad stadem bożym zwicrzono:

Miejcie to przed oczyma zawżdy swojemi,

Żeście miejsca zasiedli Boże na ziemi,

Z którego macie nie tak swe własne rzeczy Jako wszytek ludzki mieć rodzaj na pieczy.

A wam więc nad mniejszymi zwierzchność jest dana, Ale i sami macie nad sobą paru,

Któremu kicdyżkolwiek z spraw swych uczynić Poczet macie; trudnoż lam krzywemu wynić.

Nic bierze ten pan darów ani się pyta,

Jeśli kto chłop czyli się grafem poczyta;

W siermiędze li go widzi, w złotych li głowach,

Jeśli najmniej przewinił, być mu w okowach.

Więc ja podobno z mniejszym niebezpieczeństwem Grzeszę, bo sam się tracę swym wszeteczeństwem;

Przełożonych występki miasta zgubiły I szerokie do gruntu carstwa zniszczyły.

(J. Kochanówki. Pltśm. 2. XIV;.

Późniejsze losy Rzeczypospolitej sprawiły, że liryka — podobnie zresztą jak cala literatura polska — bardzo często podejmowała aktualne tematy ważne dla narodu, nierzadko łącząc postawę patriotyczną z określonym sposobem politycznych działań i w taki sposób bardzo często problematyka patriotyczna łączy się z problematyką polityczną. Dowodów na to dostarczają utwory powstałe w ostatnich latach Rzeczypospolitej, będąc wyrazem uczestnictwa ich autorów w wydarzeniach tak ważnych, jak Sejm Czteroletni, wyrazem ich stosunku do poszczególnych programów i stronnictw.

Specyfika losów narodowych spowodowała, że przez cały wiek XIX i jeszcze długo później literatura polska była skazana na rozmaite serwituty spolecznb-narodo-we, z istnienia których zdawali sobie sprawę Norwid, Żeromski, a także wielu innych. Pierwszy z nich wyraził pogląd, że im bardziej poezja angażuje się w sprawy społeczne i narodowe, tym mniej jest sztuką, obciąża ją bowiem wiele funkcji, które w społeczeństwach wolnych spełniają stosowne instytucje. Podzielam ten pogląd, rozumiejąc, ie liryka, która formułuje niejednokrotnie sądy w sposób dyskursywny, staje się formą artystycznej publicystyki. Nie chcę jej w tym miejscu deprecjonować, odmawiam jej tylko literackiego i poetyckiego charakteru. Z drugiej strony , temat jakby eliminował

SOS