73938 IMG�14 (3)

170

170

utożsamiali ją z walorem prawdziwości pisał o Wdowcu jeden z recenzentów — gwałtownym nastrzępieniem faktów ani z

ci. „Trei„ HP ,_UIIMI,_Blj-_| ^v f—] nie grzeszy Ą ni za wikłaną intrygą, 2

ona zwyczajna i prosta taka. jaką w życiu codziennym c J kroć. niestety napotykać się zdarza.”*® ..Niestety” nie odnj się tu, rzecz jasna, do pisarza. lecz do życia. Cytowany recej zent. podobnie jak większość innych, uważał za zasługę Korze niowskiego tę „przystawalność” powieści do życia i zachęcał** do wytrwania w obranym kierunku. Zachęt tego rodzaju słyszą pisarz niemało.

4. PRZECIW SENSACJOM I TAJEMNICOM

Pochwały, jakie z różnych stron odbierał Korzeniowski a „zwyczajność”, „prostotę" czy „szlachetne umiarkowanie trzeba czytać jako przestrogę przed pokusami takiej powieści, która nie jest „zwyczajna”, „prosta" i „szlachetnie umiarkowana”. Nie chodziło tu o jakąś zamierzchłą tradycję awanturniczą, leci o twórczość jak najbardziej aktualną, konkurencyjną w s osu u do realistycznej i natarczywie sięgającą po rząd nad czy eJm-j czy mi duszami.

Warszawa 1859, s. 128.    HHEp|

mchu u*    przez jozej"

^u literackiego to Polsce,

Linia rozwojowa wiodąca od Fieldinga poprzez sen ymen talistów do Scotta i realistów nie była jedynym szlakiem ewolucji dynamicznego gatunku. Poza tym szlakiem w ugiej po łowię XVIII wieku znalazła się powieść gotycka, w „lotny wóz” — jak jej przyganiał autor Waoerleya — „poruszany czarami”. Zapoczątkowana przez H. Walpole a (ZameK w Otranto, 1764), kontynuowana przez Annę Radcliźfe i M. G. Lewisa, a w wieku XIX przez Ch. R. Maturina oraz W. H. Ains- \ wortha i E. Q. Lyttona Bulwera — powieść ta przejmowała z ro*¹ mansu sentymentalnego technikę uszczegółowionego opisu, prze* de wszystkim jednak motywy melodramatyczne czy — szerzej —* upodobanie do zjawisk ambiwalentnych. Z iedne^tron^ozo

pn*d» ,    . _

Mnucjaa I Ujemni⁶⁰⁰¹

nowro przez oświeconych. Lewisowska odmiana gotycyzmu Lic* l⁷⁹⁶)” odkrywała zagrażające tej „naturze” demony Jja i okrucieństwa, te same, które, niezależnie od gotycystów v inny sposób, odsłaniała twórczość markiza de Sade. ^M Fabuły powieści gotyckich, budowane na fundamencie antropologii dalekiej od moralistycznego optymizmu racjonalistów, (ukazują człowieka dwoistego: pięknego, ale i niebezpiecznego (zarazem, kochającego, ale przez miłość dopuszczającego się (najstraszliwszych występków, człowieka miotanego nieokiełznanym, niepohamowanym pożądaniem. Człowieka, w którego duszy [jest rozległe miejsce — mroczne, zdradzieckie a tajemnicze — Ina rozpanoszenie się Szatana (w Mnichu bohater tytułowy zaprzedaje się Szatanowi). Akcja powieści gotyckich pełna jest niesamowitych zdarzeń, szokujących spięć, frenetycznych wybuchów namiętności, makabrycznych odkryć i perwersyjnych okrucieństw. Próżno by wytłumaczenia ich eskalacji poszukiwać przy pomocy reguł rozsądku, darmo by ich zawrotne tempo osadzać w „ziemskich” miarach i wymiarach czasu. Bo też nie ty ko „ziemski ’ plan czasu historycznego jest płaszczyzną prze-ra iwego Lewisowskiego horroru, ów czas „ziemski” ulega tu zagęszczeniu i pogmatwaniu, gdy wdziera się weń tajemnicza ranscendencja, nie dająca się opanować ani pojąć, a jednak nieustępliwie rzeczywista (wielokrotnie zwracano uwagę na to, ze fantastyka Mnicha nie jest — jak w powieściach Anny Rad-cliffe — pozorna czy „kostiumowa”, nie podlega ostatecznie rozsądnemu zdemaskowaniu, np. sprowadzeniu do czyjegoś sprytnego podstępu, mającego nastraszyć lub ośmieszyć antagonistę).

W późniejszej powieści gotyckiej podwójny plan czasowy ujawnia się np. we wprowadzaniu odległej przeszłości lub w o-góle „innego” czasu, do którego przenosi bohatera koszmarny sen, majaczenie w gorączce, stan szoku itp. Koszmar senny jest w Auriolu Ainswortha jakby bramą piekielną, otwierającą się

if cwniurto angielskiej powieści gotyckiej od WaJpole’a po Maturlna m XS5i Zygmunt Krasiński - debiut i dojrzałość, War-

pnedstawiła M. __ > _0st_atnie fazy dziejów gotycyzmu zanalizował

^^^!B.WtóWski Ąnijłeiska powieść gotycka doby wiktoriańskiej, Katowice

1977.    „okrewieństw miedzy Sade'owską wizją człowieka a wizją

*• Analizę    grozy zob. w pracy M. Janion, Romantyzm. Rewo-

zawartą w P°*”^ea351—385. lucja. Marksizm, s. »