86405 pic 11 07 015532

463

VIII. Mit

czeństwo, walka z pożarami i powodziami, zaopatrzenie, policja. A zresi

gdybyż chodziło tylko o zwykły brak środków! Najbardziej haniebi zaniedbania materialne są w dużych miastach regułą.

Wszystko to wynika z nadmiernej liczby ludzi. Jednakże wielkie miast ich przyciąga. Każdemu dostaje się jakaś część, jakiś okruch z tego pasożyt niczego życia. O tym, że w owych uprzywilejowanych miastach zawsz można jeszcze coś skubnąć, świadczy ich świat przestępczy, który nieod miennie gromadzi się w najbardziej prestiżowych spośród nich. W roki 1798 Coląuhoun tak narzeka: „Sytuacja (...) zmieniła się całkowicie od czasu obalenia dawnego rządu we Francji. Wszelcy szalbierze i przestępcy, którzy aż do tamtej pory ściągali do Paryża ze wszystkich stron Europy, uznali Londyn za swój główny punkt zborny i za scenę, na której mogą z największą korzyścią szlifować swoje talenty i uprawiać rozboje...” Paryż jest zrujnowany, a więc szczury opuszczają statek. „Nieznajomość języka angielskiego, co było dla nas ratunkiem (...), nie jest już przeszkodą: nigdy jeszcze znajomość naszego języka nie była tak powszechna i nigdy posługiwanie się językiem francuskim nie było czymś tak zwykłym w tym kraju, zwłaszcza wśród młodych ludzi...”¹⁴²

Urbanizacja, zapowiedź nowego człowieka

Oczywiście nie należy iść w ślady żałosnego konserwatysty, jakim był Coląuhoun. Olbrzymie miasta mają swoje wady i zalety. Tworzą one nowoczesne państwo w tej samej mierze, w jakiej są jego wytworem. Dają impuls dla wzrostu rynków narodowych i samych narodów. Tkwią w sercu kapitalizmu i tej cywilizacji, która w Europie coraz lepiej miesza swe rozliczne barwy. Dla historyka stanowią przede wszystkim cudowny sprawdzian procesów ewolucyjnych w Europie i na innych kontynentach. Jeśli je należycie zinterpretujemy, stworzymy tym samym całościową wizję dziejów życia materialnego i wykroczymy poza jego zwykłe granice.

Ogólnie biorąc, problem dotyczy wzrostu gospodarczego w epoce przedrewolucyjnej. Miasta są tu przykładem głębokiego braku równowagi, wzrostu asymetrycznego, inwestycji irracjonalnych i nieproduktywnych na skalę całych krajów. Czy winę za to ponosi nienasycona żądza luksusu, jaka cechuje te olbrzymie pasożyty? Tak twierdził Jan Jakub Rousseau w Emilu: „Wielkie miasta wyczerpują państwo i stanowią o jego słabości! Bogactwa, które wytwarzają, są zawsze pozorne i złudne — dużo pieniędzy, a mało korzyści. Mówią, że Paryż kosztuje króla całą prowincję, a ja myślę, że kosztuje go więcej niż kilka prowincyj i że pod wielu względami Paryż żyje na koszt prowincyj: wszak większa część ich dochodu idzie do Paryża i tu wsiąka, nie wracając już nigdy ani do króla, ani do narodu. Nie mogę zro-

Wielkie miasta zumieć, jak w obecnym wieku matematyków nie znalazł się żaden, który by obliczył, ile razy Francja byłaby potężniejsza, gdyby zniszczono Paryż!”¹⁴³

Jest to intelektualne nadużycie, ale tylko częściowe. Problem został dobrze postawiony. Zresztą czyż człowiek żyjący pod koniec XVIII wieku i bacznie śledzący spektakl swoich czasów nie miał prawa zadawać sobie pytania, czy te miejskie monstra nie były na Zachodzie zapowiedzią podobnych niedrożności, jak w imperium rzymskim, gdzie sam Rzym stał się kulą u nogi, lub jak w Chinach, które na północy utrzymywały olbrzymią, bezwładną masę Pekinu? Niedrożności, a więc końca ewolucji. Wiemy jednak, że wcale tak nie było. Błąd Sebastiana Mercier wyobrażającego sobie świat w roku 2440¹⁴⁴ to jego wiara, że przyszły świat nie zmieni swojej skali. Widział on przyszłość w powłoce współczesności, jaką miał przed oczami, czyli Francji za Ludwika XVI. Nie podejrzewał istnienia bezmiernych możliwości, jakie już się otwierały przed monstrualnymi aglomeracjami jego epoki.

W istocie ludne i częściowo pasożytnicze miasta nie powstają same z siebie. Są tym, czym społeczeństwo, gospodarka i polityka pozwala im być i do czego je przymusza. Stanowią miarę i skalę. Jeśli zbyt natrętnie panoszy się w nich luksus, to dlatego, że taki jest ład kulturalny i polityczny, że kapitały i nadwyżki gromadzą się właśnie tam, po części z braku lepszego użytku. Zwłaszcza zaś nie należy sądzić wielkich miast w oderwaniu, należą one bowiem do całych systemów miejskich, które ożywiają, lecz przez które są też determinowane. Pod koniec XVIII wieku zapoczątkowany został proces postępującej urbanizacji, który w następnym stuleciu ulegnie przyspieszeniu. Za ową scenerią Londynu i Paryża odbywała się przemiana jednej sztuki życia, jednego stylu życia w nową sztukę i odmienny styl. Świat dawniejszy, w trzech czwartych wiejski, rozpadał się powoli, lecz definitywnie. Zresztą nie tylko wielkie miasta odbierały trudny poród nowego ładu. Faktem jest, że stolice asystowały rodzącej się rewolucji przemysłowej jedynie z pozycji widzów. To nie Londyn, lecz Manchester, Birmingham, Leeds, Glasgow i niezliczone małe miasta proletariackie nadały rozpęd nowej epoce. To nawet nie kapitały nagromadzone przez patrycjuszy XVIII wieku zostały zainwestowane w nową przygodę. Londyn dopiero około roku 1830 przechwyci ten ruch na swoją korzyść za pomocą więzi finansowych. Przemysł musnął na moment Paryż, potem przeniósł się w swoje prawdziwe środowisko, do pokładów węgla na północy; do Alzacji i jej energii wodnej; do Lotaryngii i jej żelaza. Wszystko to nastąpiło stosunkowo późno. Podróżnicy francuscy odwiedzający Anglię w XIX wieku, tak często krytyczni, byli przerażeni koncentracją przemysłu i jego brzydotą; Hipolitowi Taine wydawało się to „ostatnim kręgiem piekieł”. Czy jednak wiedzieli, że Anglia, która padła ofiarą urbanizacji i pomnożenia liczby ludzi w miastach