84333 IMGp44 (6)

92 JACEK KAWAŁEK

ją one odwiecznie w umyśle bożym i w każdym momencie mogą być uwolnione z niebytu¹³.

Po XV-wiecznym odrodzeniu neoplatonizmu, pojawił się XVI-wieczny epizod tego nurtu³⁴, a wreszcie quasi-plałońska idea Belloriego, zgodnie z którą człowiek odnajdywał w sobie iskrę twórczego geniuszu Boga. Człowiek został ukształtowany przez Boga na Jego obraz i podobieństwo i dlatego tak jak Bóg — który jest czystym duchem, ma doskonałe zrozumienie wszystkich rzeczy i tworzy sobie żywy, powszechny i cudowny rysunek, czy słowo, czy pojęcie, w którym odbijają się wszystkie rzeczy zrobione i takie, które mogą być zrobione — tak też dusza ma umiejętność kształtowania w sobie żywego rysunku wszystkich rzeczy, jakie poznała, a zewnętrzny rysunek jest następnie tylko wynikiem, produktem wewnętrznego produktu duszy³³.

Z takich przekonań wyłania się koncept tematu ukazującego Mądrość Bożą, jaką Andrea Sacchi namalował w Palazzo Barberini³⁶. Obrazy z Trzcinicy i Stani- ^{1 2}

stawowa dowodzą wszak, że idea pictoris aetemi, który jako pierwszy stworzył nieistniejący wcześniej byt na kanwie cudownego rysunku wewnętrznego, w którym odbijają się wszystkie rzeczy już stworzone i takie, które mogą być dopiero stworzone³⁷, pojawiała się w malarstwie XVII stulecia. Ideę Niepokalanego Poczęcia wyrażano wcześniej tematami z życia Joachima i Anny³⁸. Identyczne znaczenie miały wyobrażenia rodowego drzewa Joachima i Anny, oraz brzemiennej Anny³⁹. Najstarszym typem tematu Niepokalanego Poczęcia, powstałym pod wpływem Sulamitki z Pieśni nad Pieśniami i apokaliptycznej Niewiasty, jest pochodzący z XV w. wizerunek Maryi z opuszczonymi rękami, stojącej na ziemi łub unoszącej się nad ziemią, depczącej szatana w postaci węża z jabłkiem w paszczy symbolizującego grzech pierworodny⁴®. W rezultacie identyfikacji Niepokalanej Dziewicy z Niewiastą Apokaliptyczną, a także pod wpływem Assunty⁴¹ z początkiem xvn w. powstał osobny typ zwany Maria Immaculata. Maryja, opromieniona promieniami słonecznymi, stoi triumfalnie na sferze kosmicznej oplecionej cielskiem węża, z półksiężycem pod stopami. W dłoni trzyma lilię, albo też składa ręce w modlitewnym geście^{3 4 5}. W nowożytnych wyobrażeniach Immaculaty, a zwłaszcza po wojnie 30-letniej, akcentowano związki z Wniebowzięciem i Koronacją⁰.    £ . |    |

1

° Pędzel noże także oznaczać laskę Mojżesza (zob.: L. Kalinowski Virga versaiur..., s. 623-624). Gedeon za pośrednictwem runa otrzyma! od Boga znak zwycięstwa nad MadianitamL By zaś Izraelici nie przechwalali się własną silą, Bóg rozkazał odesłać do domu nie tylko lękliwych, ale kazał jeszcze resztę srogo doświadczyć i pozostało tylko 300 mężów. Liczba 300 symbolizuje literę T (tan), która jest wyobrażeniem krzyża Chrystusowego. Zwycięstwo tak niewielkiej liczby wojski nad przeważającymi silami wroga jest figurą zwycięstwa Chrystusa przez krzyż. Św. Antoni opal, pa* triarcha mnichów Wschodu, konsultant Atanazego Wielkiego posiada atrybut w postaci laski z dzwoneczkami w kształcie litery Tflho).

** G. P. Lomizzo, Traktat o malarstwie [w:] J. Białostocki, Teoretycy, pisarze i artyści o sztuce 1500-1600. Warszawa 1983, s. 422.

^B G. P. B e 11 o r i. Idea malarza, rzeźbiarza i architekta wybrana z piękna natury, lecz pnewyt• srająca naturę [w:] J. Białostocki Teoretycy, historiografowie i artySci o sztuce 1600-1700, Warszawa 1994, a. 218.

^M lako „scena" w krajobrazie genotycznym kompozycja Sacchiego sprawia wrażenie pierwowzoru Mądrości Bożej z Krzeszowa. Jednakże na fresku rzymskim nie można dopatrzyć się wizeron-kn Boga Ojca. Na cokole Tronu Mądrości siedzi Chrystus, lewą ręką podtrzymując zloty pulden. Rozmawia z młodzieńcem trzymającym łabędzia w hełmie zastępującym gniazdo.

Freskiem Sacchiego zechciała zainteresować się Pani mgr Izabela Juraszówna. Ustaliła ona, że Jśądmść ma na sobie tarczę słoneczną, w dłoni trzyma zwierciadło i berłem Gub ew. pędzlem?) wskazuje na Oko Opatrzności otoczone promieniami. Na głowie ma koronę”. Zauważyła również, że „w sali poprzedzającej tę z Mądrością jest fresk dość dziwny. W tle prawdopodobnie aniołowie

2

święci — w zwartym tlnmie. Na ten tłum nałożono postać Boga Ojca (?) otoczoną złocistą poświatą. Postać z poświatą jest dosłownie nałożona. Ledwo mieści się w ramach otaczających malowidło, zaś gloria jest „rozmazana", nieregularna, nakłada się na twarze aniołów. (...) Jest to dla mnie za nowoczesne! Wygląda na robotę konserwatorów. (...) Moja robocza i dość ryzykowna hipoteza brzmi: Boga Ojca przeniesiono z fresku z Mądrością—nie wiadomo dlaczego?".

Pani Juraszówna zauważyła także, że Mądrość Boża na fresku Sacchiego spogląda w pustą przestrzeń. gdzie jest zbyt dużo wolnego miejsca; postać Boga Ojca jest zdecydowanie za duża na fresku, gdzie się teraz znajduje: .Jego wielkość pasowałaby do MądroścF. Uważa też, że „Bóg Ojciec jest przedstawiony z wyciągniętą ręką — w geście charakterystycznym dla momentu stworzenia”.

Pani mgr Izabeli Juraszównie dziękuję za fachową pomoc, dzięki której mogłem zapoznać się z dziełem Sacchiego.

ⁿ A więc już stworzona Mądrość Boża (J. Klinger, Bulgakow Siergiej Nikotąjewicz [w:] Encyklopedia Katolicka, Ł II, Lublin 1985, szp. 1205) i potencjalnie stworzone Niepokalane Poczęcie, które już istnieje w umyśle bożym i w każdym momencie może być uwolnienie z niebytu (J. KI in-ger, O istocie prawosławia. Warszawa 1983, s. 236).

* Np. spotkanie Joachima i Anny przy Złotej Bramie w Jerozolimie (H. S a c k, E. BadstUb-ner, H. N eu m a nn, Christlische Iconographie..., s. 338).

| Tamże.

3

   Tamże; Polskimi odpowiednikami tego przedstawienia jest Immaculata ze św. Katarzyną i Barbarą (Tryptyk ze Strażek — Spisz ok. 1450 r., "Dyptyk z Jurkowa — pow. brzeski — ok. 1450, Dyptyk z Ćwikła — woj. katowickie — ok. 1450-1460. (E, J. Polak -Trajdos, Twórczość Mistrza Maciejowickiego na tle malastrwa rejonu sądeckiego XV wieku [w:] „Rocznik Historii Sztuki”, LIX, 1973,8.102).

4

   Assunta: krzew różany, promienie księżyca, księżyc pod stopami (H. Sack, E. BadstOb-ner, H. Neumann, Christlische Iconographie..., s. 256)

ⁿ Dunże, ss. 338-339.

5

⁴¹ Wbrew przyjętym w pewnych kolach poglądom, teologiczny oraz ikonograficzny koncept Immaculata Conceptio Mariae, posiada! w epoce nowożytnej charakter alegoryczny, czego przykładem może być dzieło Vasariego. Dowolnie przyjęte proporcje i rozchybotane mchy zdradzają zahamowania i napięcia równie dalekie od spokoju, co od swobodnie wyładowującej się namiętności. Mocno wymodelowane, lecz ograniczone płaskim konturem formy wtłoczone są w gęsty schemat nie dopuszczający do uzgodnienia bryły i przestrzeni. A tematem jest zawiła alegoria, niejasna nawet dla samego malarza — o czym dowiadujemy się z jego własnych słów — i której nie był w stanie ująć w formach wizualnych bez pomocy wielu wykształconych przyjaciół (E. Panofsky, Galileusz jako krytyk artystyczny [w;] Tenże, Studia z historii sztuki..., s. 297). Manierystyczne Niepokalane Poczęcie, z 1540 r„ różni się zarówno od wersji dojrzałego renesansu, reprezentowanego przez Rafaela, jak też od protobaroku Annibala Carracci.