84818 IMAG0750 (5)

XIX

niem się potęgi pruskiej skończył się okres Reform liberalnych. Hastąpiły czasy reakcji.

Herbart pogrążył się ponownie w pracę pisarską. W Getyndze opracował filozofię praktyczną, która stanowiła jeden filar jego systemu pedagogicznego; w Królewcu pracował nad psychologią, która stanowiła drugi filar tego. systemu.

W 1816 r. pojawił się w druku jegó Podręcznik psychologii¹* w 1824 r. Psychologia jako nauka na nowo ugruntowana na doświadczeniu, metafizyce i. matematyce ®. Oprócz tego opracował z większych dzieł Ogólną metafizykę (1828), Wstęp do filozofii (1813) i Encyklopedią filozofii (1831).

Pobyt Herbarta w Królewcu, który po cichu uważał za miejsce Wygnania, zbliżał się do końca. jeszcze zdążył być na jego wykładach z pedagogiki młody Bronisław Trentowski, kiedy jesienią 1831 r., po upadku powstania listopadowego, przekroczył ze swoim pułkiem kawalerii granicę pruską i znalazł się w Królewcu. W 1833 r. Herbart opuścił Królewiec.

Do tego kroku skłoniły go następujące okoliczności. Od pewnego czasu tęsknił już do__ jakiegoś mniej prowincjonalnego środowiska, a Królewiec rzeczywiście stał się dziurą po przeniesieniu się do stolicy nad Sprewą i dwotu, i rządu, i całego wielkiego świata.

Gdy po śmierci Hegla (1831) zawakowała katedra filozofii na uniwersytecie berlińskim, Herbart spodziewał się, że go na nią powołają; pominięto go jednak. Rozgoryczony tym, przyjął zaproszenie do swojej starej Getyngi.

Zachowały się sprawozdania z wieczoru pożegnalnego, który odbył się w domu Herbartów w Królewcu. Wobec zebranych kolegów i przyjaciół Herbart improwizował na fortepianie. W muzyce wyraził cały swój zapał do pracy, wszystkie nadzieje, gorzkie zawody i rozczarowanie, zakończył jednak pruskim hymnem państwowym: Heil Dir im Siegeskranz...

1

Lehrbuch zur Psychologie,

| Psychologie ais Wissenschaft neugegriindet auf Erfahrung, Meta-physik und Mathematik.