CCF20091202003

metodologicznych, albo do szkodliwego rozmnożenia pojęć teoretycznych [1].

Co więc można zrobić? Moglibyśmy pogodzić się z wielkością definicji operacyjnych lub wskaźników związanych z każdym pojęciem teoretycznym, lecz staniemy natychmiast przed problemem: który wynik wybrać, gdy różne definicje operacyjne dają różne rezultaty ? Jedna procedura pomiaru uprzedzeń może potwierdzić propozycję teoretyczną wiążącą uprzedzenia z pozycją społeczną, druga zaś może ją obalić. Rozbieżności wyników przyczyniają się, co prawda, do postępu w nauce, ale nie można mówić o postępie, gdy rozbieżność wniosków prowadzi do niekończących się sporów o to, która procedura „naprawdę” mierzy uprzedzenia (których istotę przyjmujemy za oczywistą). By uniknąć nieporozumień należy pamiętać, że sprawdzanie hipotez teoretycznych odbywa się w kategoriach pojęć Zdefiniowanych operacyjnie. Twierdzenia zawierające terminy zdefiniowane teoretycznie nie są bezpośrednio sprawdzalne. Jeśli więc wprowadzimy dwie różne operacyjne definicje stopnia uprzedzeń, będziemy sprawdzali dwie różne hipotezy.

Wspomnieliśmy, że dysponowanie więcej niż jedną operacją związaną z danym pojęciem teoretycznym może okazać się pożyteczne; stwierdziliśmy też, że operacje takie mogą prowadzić do odmiennych rezultatów. Możemy teraz podać roboczą, praktyczną i zadowalającą empirycznie definicję pojęcia. Przypuśćmy, że mamy pewne pojęcie teoretyczne i kilka operacji z nim związanych. Większość badaczy zgadza się z tym, że w oparciu o definicję teoretyczną możliwe jest wyeliminowanie pewnych definicji operacyjnych jako różnych zakresowo z pojęciem teoretycznym. Mogą oni np. stwierdzić, że pytania związane z tendencjami przestępczymi lub z gustami muzycznymi nie mierzą uprzedzeń rasowych. Lecz kilka definicji operacyjnych uzyska w opinii tych sędziów status mniej więcej równy. Innymi słowy, w oparciu o definicję teoretyczną eksperci nie będą w stanie stwierdzić, którą procedurę operacyjną należy uznać za lepszą niż pozostałe. Możemy więc powiedzieć, że w stopniu, w jakim kilka procedur operacyjnych daje odmienne rezultaty (w podobnych okolicznościach), definicja teoretyczna jest niezadowalająca, tj. wymaga poprawek lub uściślenia. Taką chwiejność mogłaby np. wykazywać definicja uprzedzeń. Być może, okazałoby się konieczne wyróżnienie kilku rodzajów łub wymiarów uprzedzeń i z każdym z nich połączyć jedną operację. W ten sposób proces badawczy może przyczynić się do klasyfikacji pojęć teoretycznych, nawet jeśli nie było to explicite jego celem.

Tak więc wydaje się, że w nauce istnieją dwa różne języki, łączone swego rodzaju słownikiem ^wypracowywanym w drodze osiągania zgodności między badaczami. Naukowcy myślą w języku teoretycznym, sprawdzają natomiast swe hipotezy w języku operacyjnym. Nie jest konieczne przyporządkowywanie operacji wszystkim pojęciom teoretycznym. Ale należy sobie zdawać sprawę z tego, że pojęcia niezdefiniowane operacyjnie z reguły nie mogą występować w stwierdzeniach pretendujących do spraw-dzalności. Gdy następuje taka sytuacja, problem postawiony przez „hipotezę” empiryczną jest operacyjnie beztreściowy i prowadzi do niekończących się dysput.

2.2. POZIOM POMIARU: SKALA NOMINALNA,

PORZĄDKOWA I INTERWAŁOWA

Wiemy już, że proces przechodzenia od pojęć zdefiniowanych teoretycznie do pojęć zdefiniowanych operacyjnie w żadnym razie nie jest bezpośredni. Przy ich wiązaniu trzeba podejmować pewne decyzje. Podobnie, szereg istotnych decyzji należy podjąć w trakcie znajdowania modelu matematycznego lub statystycznego właściwego dla danej techniki badawczej lub procedury operacyjnej. Mogłoby się wydawać, że z chwilą dokonania pomiaru, wybór odpowiedniego systemu matematycznego jest już kwestią rutyny. Zależy to jednak od znaczenia słowa pomiar. Gdy oznaczamy nim tylko te typy pomiaru, które spotyka się zwykle w takich naukach, jak fizyka (np. pomiar długości, czasu, masy), wybór systemu matematycznego nie nastręcza żadnych trudności. W tym podręczniku rozszerzymy jednak pojęcie pomiaru tak, by oznaczało ono również mniej precyzyjne procedury, stosowane zwykle w naukach społecznych i z tą chwilą problem staje się bardziej skomplikowany. Możemy wyróżnić kilka rodzajów pomiaru, a do każdego z nich dostosowane są inne techniki statystyczne¹.

Skala nominalnaTPodstawową i najprostszą operacją stosowaną w każdej nauce jest klasyfikacją, Klasyfikując dzielimy zbiór elementów ze względu na pewne cechy i decydujemy, które elementy są do siebie najbardziej podobne, które zaś najbardziej się różnią. Zmierzamy przy tym do takiego ich pogrupowania, by różnice w obrębie poszczególnych kategorii były jak naj-

1

Dokładniejsze omówienie zagadnień poziomu pomiaru znajdzie czytelnik w [4], [5], [10] i [11].