img011 (27)

204 Magia i religia

konotacje rdzenia pose w języku Tewa wedle Parsons: kojot, mgła, skalp itd.). Kojot (który odżywia się padliną) jest pośrednikiem między roślinożernymi a mięsożernymi jak mgła — między Niebem a Ziemią, jak skalp między wojną a rolnictwem (skalp jest „żniwem” wojennym), jak śniedź zbożowa między roślinami dzikimi a uprawnymi (rozwija się ona na roślinach uprawnych na sposób roślin dzikich), j a k ubranie między „naturą” i „kulturą”, jak śmieci między zamieszkaną wioską a buszem, jak popiół (i sadze) między ogniskiem (na podłodze) a dachem (wyobrażającym sklepienie niebieskie). Ten łańcuch mediacji, jeśli można się tak wyrazić, dostarcza serii artykulacji logicznych, które pozwalają rozwiązać różne problemy mitologii amerykańskiej: dlaczego bóg rosy jest zarazem panem zwierząt? dlaczego bóg posiadający bogate stroje jest często męskim Kopciuszkiem (.Ash-boy)? dlaczego skalpy tworzą rosę? dlaczego Matka Zwierząt jest związana ze śniedzią zbożową ? itd.

Ale można również zastanawiać się, czy nie osiągamy w ten sposób uniwersalnego sposobu organizowania danych doświadczenia zmysłowego. Porównajmy z dotychczas podanymi przykładami kilka francuskich: nielle, łac. nebulcr, rola dostarczycieli szczęścia przypisywana w Europie śmieciom (stare obuwie), popiołowi i sadzy (obrzęd całowania kominiarza). Porównajmy leż amerykański cykl Ash-boyu i indoeuropcjski cykl Kopciuszka. Obaj ci bohaterowie są postaciami fallicznymi (pośrednikami między płciami), są panami rosy i dzikich zwierząt, posiadaczami wspaniałych strojów oraz mediatorami socjologicznymi (związek małżeński między panami a poddanymi, bogatymi a biednymi). Paralel izmu lego niepodobna wbrew temu, co niekiedy twierdzono, wytłumaczyć przez zapożyczenie, gdyż opowieści dotyczące Ash-boya i Kopciuszka są symetryczne i odwrotne w najdrobniejszych szczegółach; natomiast opowieść o Kopciuszku rzeczywiście zapożyczona przez Amerykę (bajka Zuni o pastuszce indyków) jest równoległa do prototypu. Stąd tabela:

	Europa	Ameryka
Płeć	żeńska	męska
Rodzina	Podwójna rodzina (ojciec żeni się po raz drugi)	Brak rodziny (sierota)
Wygląd	ł.adna dziewczyna	Odpychający chłopiec
Postawa	Nikt jej nie kocha	Kocha bez wzajemności
Przemiana	Odziana we wspaniały	Pozbawiony odrażającego
	ubiór dzięki pomocy	wyglądu dzięki pomocy
	nadprzyrodzonej	nadprzyrodzonej

Jak Ash-boy i Kopciuszek, trickster jest zatem pośrednikiem i ta funkcja tłumaczy fakt, iż zachowuje on coś z dwoistości, którą ma przezwyciężyć.

Stąd jego charakter dwuznaczny i chwiejny. Ale trickster nie dostarcza jedynej możliwej formuły mediacji. Niektóre mity wydają się poświęcone wyłącznie temu, by wyczerpać wszystkie możliwe sposoby przejścia od dwoistości do jedności. Gdy porównuje się różne warianty mitu Zuni o wyłonieniu, wydobywa się zeń podatną na uporządkowanie serię funkcji pośredniczących; każda z nich wynika z poprzedniej przez opozycję i korelację:

zbawiciel > Dioskurowie > trickster > istota dwupłciowa > rodzeństwo > para małżeńska > babka i wnuk > grupa czteroczłonowa > triada.

W wersji Cushinga dialektyce tej towarzyszy przejście ze środowiska przestrzennego (mediacja między Niebem a Ziemią) do środowiska czasowego (mediacja między latem a zimą, inaczej mówiąc, między życiem a śmiercią). Jednakże, jakkolwiek dokonuje się przejście od przestrzeni do czasu, ostateczna formuła (triada) ponownie przywraca przestrzeń, ponieważ triada polega tu na parze dioskurejskiej danej równocześnie ze zbawicielem.

1 odwrotnie, chociaż formuła wyjściowa była ujęta w terminach przestrzennych (Niebo i Ziemia), pojęcie czasu zawierało się w niej jednak implicite: zbawiciel blaga, w następstwie czego Dioskurowie schodzi) /. Nieba. Jak widać, konstrukcja logiczna mitu zakłada podwójną permutację funkcji. Wrócimy do tego po rozpatrzeniu innego typu operacji.

Po dwuznacznym charakterze tńckstera inna cecha bytów mitologicznych staje się bowiem wytłumaczalna. Mamy tu na myśli dwoistość natury właściwej temu samemu bóstwu, które jest, zależnie od przypadku, niekiedy dobroczynne, niekiedy zaś — złoczynne. Gdy porównuje się warianty mitu Hopi, który uzasadnia obrzęd Shalako, stwierdza się, że można je uporządkować zgodnie z następującą strukturą:

(Masauwu: ,v) — (Muyingwu: Masauwu) — (Shalako: Muyingwu) — (y: Masauwu)

gdzie x i y reprezentują wartości arbitralne, które trzeba jednak postulować dla dwóch wersji „skrajnych”. W wersjach tych bóg Masauwu jawi się bowiem sam, nie zaś w stosunku z innym bogiem (wersja 2), bądź też jest nieobecny (wersja 3), a jednak ma przypisane sobie funkcje, które pozostają zrelatywizowane. W pierwszej wersji Masauwu (sam) jest bóstwem wspomagającym ludzi, choć nie bezwyjątkowo; w wersji 4 jest im wrogi, ale mógłby być nim bardziej. Jego rola określona jest zatem, przynajmniej implicite, przez porównanie z inną rolą, możliwą i nieuszczegółowioną, reprezentowaną tu przez wartości x i y. Natomiast w wersji 2 Muyingwu jest bardziej opiekuńczy niż Masauwu, a w wersji 3 — Shalako jest nim bardziej niż Muyingwu.