Temat Narkotyki a prawo

1. Wyjaśnienie pojęć podstawowych

W języku polskim znane i używane są takie pojęcia jak: toksykomania, lekomania, narkotyk i narkomania.

Termin toksykomania oznacza przyjmowanie substancji chemicznych syntetycznych lub naturalnych wywołujacych szkodliwy wpływ na organizm żywy i na psychikę człowieka. Może on oznaczać zarówno nadmierne używanie jak i nałogowe nadużywanie bądź środków leczniczych, lecz nie w celu leczniczym, bądź innych środków naturalnych lub syntetycznych, odurzających i nie odurzających. Mogą one działać pobudzająco lub relaksująco, zawsze jednak szkodliwie dla zdrowia i organizmu ludzkiego Nadużywanie środka - zbyt często, zbyt dużo, w nieodpowiednim czasie, np. w okresie ciąży, bez uzasadnionej racji - wiąże się zazwyczaj z zaburzeniem funkcji psychofizycznych.

Toksykomania w tym znaczeniu jest zatem m in. kofeinizm (kawomania), teinizm herbatomania), nikotynizm, alkoholizm. W węższym znaczeniu toksykomania oznacza zależne używanie leków, lub innych substancji mających zdolność powodowania uzależnienia.

Lekomania jest to zależne używanie leków czyli środków farmaceutycznych używanych dla celów profilaktycznych diagnostycznych lub leczniczych. Stan zależności lekowej powstaje w wyniku nadużywania leków uzależniających. Pod pojęciem nadużywania rozumie się stałe lub okresowe ich przyjmowanie sprzeczne lub niezwiązane z zastosowaniem leczniczym. Jest to pojecie węższe od pojęcia toksykomanii.

Narkomania - wyraz pochodzący z języka greckiego i oznacza odurzenie, skostnienie; mania to szał, wściekłość pasja zapał. Oznacza więc używanie tych środków które wywołują stany euforii. W szerokim znaczeniu terminu tego używa się na oznaczenie nałogowego używania wszelkich środków odurzających. W najwęższym znaczeniu - tylko do tych środków które mogą wywołać stan euforii. Można powiedzieć ze narkomania jest swoista odmiana toksykomanii do której poza narkomania zalicza się lekomanię, oraz nadużywanie takich używek jak np. alkohol, nikotyna, kofeina.

Prawne pojęcie narkomanii.

Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii pod tym pojęciem rozumie stale lub okresowe używanie w celach niemedycznych środków odurzających lub substancji psychotropowych, albo środków zastępczych, w wyniku czego może powstać lub powstało uzależnienie od nich.

Używaniem jest wprowadzanie do organizmu człowieka środka odurzającego, substancji psychotropowej, lub środka zastępczego niezależnie od drogi podania.

Przy czym używanie tych środków okazyjne lub doświadczalne nie jest jeszcze narkomanią - tak jak nie jest alkoholizmem jednorazowe wypicie alkoholu. Jednak należy podkreślić że takie używanie powoduje powstanie zagrożenia uzależnienia - zwykle staje się w sposób początkowo niezauważalny użytkowaniem zależnym.

Narkomania występuje więc wtedy gdy środki są używane stale lub okresowo.

Zgodnie z ustawa środek odurzający jest to każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego działająca na ośrodkowy układ nerwowy, która dodatkowo została wymieniona w załączniku do ustawy.

Substancja psychotropowa to tylko taka która działa na ośrodkowy układ nerwowy i została umieszczona w wykazie substancji psychotropowych.

Środkiem zastępczym jest substancja w każdym stanie fizycznym która jest trucizną lub środkiem szkodliwym, używaną zamiast lub w takich samych celach niemedycznych jak środek odurzający lub substancja psychotropowa.

Trucizna jest taka substancja, która po dostaniu się w odpowiedniej dawce do organizmu może zakłócić jego funkcje życiowe (chorobę) a nawet spowodować śmierć.

Ustawa używa także pojęcia prekursor . Jest to każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego która może być przetworzona na środek odurzający lub substancje psychotropową albo może służyć do ich wytworzenia, i jest wymieniona w wykazie prekursorów.

Ponadto w literaturze używa się pojęcia zamiennik oznacza ono kombinacje środków które nie zostały zaliczone do odurzających, dają jednak efekty euforyzujące lub halucynacyjne, Zamiennik jest najczęściej produkowany chałupniczo nie jest jednak żadnym ze znanych narkotyków.

Reasumując narkomania jest jedynie takie używanie określonych środków lub substancji w wyniku którego może powstać lub powstało uzależnienie od nich.

Pojęcie uzależnienia

Przez uzależnienie od środków odurzających lub substancji psychotropowych (także środków zastępczych) ustawa o przeciw działaniu narkomanii rozumie zespół zjawisk psychicznych lub fizycznych wynikających z działania tych środków lub substancji na organizm ludzki charakteryzujący się zmiana zachowania lub innymi reakcjami psychofizycznymi i koniecznością używania stale lub okresowo tych środków lub substancji w celu doznania ich wpływu na psychikę lub dla uniknięcia następstw wywołanych ich brakiem.

Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii nie posługuje się słowem narkoman wprowadzając jedynie pojęcie osoba uzależniona oraz osoba zagrożona uzależnieniem.

Uzależnienie może powstać także w wyniku używania środków w celach leczniczych, a mimo to i wyniku tego znalazła się w stanie uzależnienia. Najbardziej klasycznym przykładem będzie tu uzależnienie od morfiny.

Etiologia narkomanii - przyczyny sięgania po narkotyk

Przez etiologię narkomanii w ścisłym tego słowa znaczeniu na­leży rozumieć wszystkie te uwarunkowania zewnętrzne i przyczyny środowiskowe, które mogą wyzwalać skłonność do narkomanii, wię­cej - które mogą do niej pobudzać.

Prawdą jest, iż z jednej strony stosunkowo łatwy dostęp do środ­ków chemicznych i farmaceutycznych sprzyja wykorzystaniu ich do innego celu niż były przeznaczone w zamiarze producenta, z drugiej zaś - że chemiczna właściwość tych środków powodująca stan eufo­rii stanowi pewną ich atrakcję. Narkomania ma jednak uwarunkowa­nia o wiele głębsze i liczniejsze.

Istotnym zda się być podkreślenie w tym miejscu, iż osobowość i zachowanie każdego człowieka kształtują się w określonym środo­wisku, na które składa się przede wszystkim środowisko rodzinne. Z kolei na środowisko rodzinne i klimat wychowania w dużej mierze wpływa subkultura rodziny, zwłaszcza w takich wymiarach, jak: ro­dzina pełna, zdekompletowana, rozbita, zgodna czy skłócona. Prze­prowadzone badania wykazały, że w grupie narkomanów znaczny procent stanowiły rodziny rozbite. Tak nietrwałe rodziny nie mogły stanowić pozytywnego środowiska wychowawczego (nie stanowiły bowiem koniecznego oparcia). Fakt ten był sprzyjającym czynnikiem szukania środowiska pozarodzinnego w grupach nieformalnych. Badania wykazały również, że w rodzinach narkomanów dał się zauważyć niski stopień zaangażowania członków tych rodzin w życie kulturalne, społeczne, polityczne i religijne. Także zatem brak zainteresowań społeczno - kulturalnych był prawdopodobnie czynnikiem sprzyjającym poszukiwaniu namiastek, służących zaspokojeniu potrzeb psychicznych, w postaci środków o działaniu narkotycznym. Również zbył słabe i tradycyjne zainteresowania religijne nie stanowiły odpowiedniego oparcia w środowisku zagrożonym przez narkomanię. Często rodzice nie wypełniają swoich obowiązków, nie dostarczają potomkowi prawidłowych wzorców do naśladowania, nie zapewniają moż­liwości prawidłowego rozwoju emocjonalnego. Niedojrzałość emocjonalna to cecha niemal wszystkich osób uzależnionych, nie tylko od narkotyków, także od alkoholu czy hazardu.

Z rodziny, w której nie ma oparcia, zrozumienia, dziecko w pewnym momencie odchodzi. Naturalne staje się wtedy poszukiwanie wzorców na zewnątrz, poszukiwanie grupy, któ­ra je zaakceptuje i wzmocni, chociażby w działaniach złych, takich jak przyjmowanie narkotyków. Każdemu człowiekowi zależy na aprobacie, każdemu zależy na tym, by mógł się rozwijać, być akceptowanym w towarzyst­wie. Akceptacji szuka się w rodzinie, w szkole, w grupie o wspólnych zainteresowaniach. Jeżeli one zawiodły, szukanie akceptacji może znaleźć swoje uwieńczenie w grupie biorącej narkotyki. Grupa w ży­ciu młodego człowieka jest ważnym elementem. To właśnie tam czuje on siłę, jest rozumiany i akceptowany. Jeżeli w grupie zaczyna się brać narkotyki, bo na przykład taka nastaje moda. muszą to robić wszyscy. Istnieje moda a równocześnie obawa przed wypadnięciem z towarzystwa. Gdy ktoś odmawia, automatycznie jest odrzucony. Nie wszyscy niestety potrafią powiedzieć: nie. Na­wet kiedy nie ma się ochoty na narkotyki, bierze się je i wpada w sidła uzależnienia. Młody człowiek zaczyna ćpać, by nie zostać odrzuconym, wyśmianym - co naprawdę oznacza, by nie zostać samotnym.

Zdarza się, iż dzieci sięgają po narkotyki, ponieważ jest im zbyt ciężko. Rodzice stawiają im zbyt wysokie wymagania -lub tych wymagań nie ma w ogóle i nie wiedzą, jaką iść drogą. Dzieci takie nie potrafią normalnie funkcjonować, nie znaj­dują celu życia, nie umieją być z siebie zadowolone. Jeżeli dziecko ma czuć się szczęśliwe, muszą być spełnione pewne kryteria.

Przede wszystkim musi pojawić się zadowolenie z bycia w świecie, z tego, jakim jestem, jak się sprawdzam, jak so­bie radzę z trudnościami. Dzieci, którym nie stawia się wymagań, mają kłopoty z odnalezieniem się w rzeczywistoś­ci, nie dają sobie rady z życiem, nie wiedzą, w jaki spo­sób mają rozwiązywać problemy, których z wiekiem przy­bywa.

Często, gdy dziecko dowiaduje się o czymś nowym, zakazanym, od razu chce tego spróbować. Niewiedza o skutkach zażywania narkotyków sprawia, że młodzież nie zastanawia się, co będzie później. Bierze narkotyk, by doznać czegoś nowego. To wyda­je się czymś całkiem naturalnym, ciekawość bowiem nie jest niczym negatywnym. Ale okazuje się, że może być niekiedy zgubna.

W grupie początkujących narkomanów rodzi się swego ro­dzaju pseudowięź. Jest to więź w oszukiwaniu, więź w braniu narkotyków, pozorna wzajemna nauka, jak postępować z rodzi­ną i ze szkołą, aby jak najdłużej utrzymać dorosłych w nie­świadomości.

Dla kształtowania się prawidłowej struktury osobowości bardzo ważny jest prawidłowy rozwój w dzieciństwie. Wszelkie zaburzenia w tym względzie (np. opóźnienie w rozwoju, choroby wieku dziecię­cego, nadmierne karcenie) zdają się sprzyjać wystąpieniu narkomani: (tak zresztą, jak różne wydarzenia frustrujące ujemnie oddziałując na odporność psychiczną w późniejszym okresie życia).

Nie bez wpływu na powstawanie narkomanii pozostają też okre­ślone trudności w środowisku szkolnym (trudności w nauce, konflik­ty z wychowawcami, konflikty z kolegami, stosowane w szkole kary)

Dużą rolę w procesie uspołecznienia odgrywa także środowisko pozarodzinne: szkolne, zawodowe, pracy, formalne grupy społeczne oparte na ustalonym programie działania i środowisko nie oparte na wspólnych zainteresowaniach. Do tego ostatniego typu środowiska zalicza się przygodnie powstałe grupy, gangi, grupy narkomanów, alkoholików czy przestępców (w grupach tych wytwarza się specyficzna subkultura).

Podstawę motywowanego zachowania człowieka stanowią jego niezaspokojone potrzeby. One to zmuszają człowieka do racjonalne­go albo nieracjonalnego postępowania. Napięcia emocjonalne, towa­rzyszące najczęściej procesowi zaspokajania potrzeb, bywają rozła­dowywane właśnie przy pomocy środków o działaniu narkotycznym.

Badania wykazały, że w grupie narkomanów zauważa się bardzo niski poziom zainteresowania tzw. filozofią życia, będącą dla wielu ludzi lejtmotywem działalności społecznej, politycznej, religijnej i na­ukowej. Wyznawaną przez nich zasadą jest zasada przyjemności. Re­alizują ją używając środków o działaniu narkotycznym. Używanie tych środków jest dla nich drogą ucieczki od rzeczywistości, od ogra­niczeń i nacisków, od niewolnictwa narzuconego przez współczesną cywilizację. Umożliwia im podróż do krainy iluzyjnego szczęścia Najczęstszymi motywami pierwotnego (początkowego) sięgania po narkotyk bywają: ciekawość, moda, namowa, naśladownictwo, chęć przeżycia przyjemności, próba rozwiązania trudności, chęć uzy­skania lepszego samopoczucia. Gdy zaś już dojdzie do użycia środka, o jakim tu mowa, wówczas - wobec uzależnienia się od środka o dzia­łaniu narkotycznym - pojawia się motyw wtórny (późniejszy): po­trzeba zaspokojenia głodu narkotycznego, a więc potrzeba psychicz­na czy fizyczna albo obie łącznie. Wszystkie motywy pierwotne zo­staj ą wtedy sprowadzone do tego jednego - chęci (przymusu) zaspo­kojenia potrzeb psychicznych lub fizycznych, chęci rozładowania na-pięcia emocjonalnego zaspo­kojenia potrzeb psychicznych lub fizycznych, chęci rozładowania na-pięcia emocjonalnego wywołanego brakiem środka. Tylko wyjątkowo poszukuje się w takim wypadku jeszcze jakichś głębszych prze­żyć metafizyczne - religijnych. Po pewnym zaś czasie pojawia się nałóg przyjmowania środków bez określonych motywów.

Analiza etiologii i motywacji narkomanii, oparta na wynikach stosownych badań różnych autorów, pozwala na wyodrębnienie tzw. etiologicznych czynników, które zwiększaj ą ryzyko narkomanii. W literaturze podkreśla się, że do owych czynników należą:

— rozbita rodzina, niepełna, małodzietna, z jedynakiem,

— konflikty w rodzinie; odmienna postawa wychowawcza obojga rodziców,

— obciążenie w rodzinie chorobami somatycznymi i psychicznymi,

— oboje rodzice pracujący zawodowo i społecznie poza domem,

— wysoka tolerancja dla palenia, picia alkoholu, zażywania leków,

— środowisko melin pijackich i narkomanów oraz przestępcze,

— objawy neurotyczne w dzieciństwie, lęk, poczucie krzywdy i za­grożenia,

— niski poziom zainteresowań kulturalnych, społecznych, politycz­nych i religijnych,

— subiektywizm, submisja, labilność emocjonalna, — brak zdolności do wysiłku i umiejętności rozwiązywania proble­mów; brak przyzwyczajenia do systematycznej pracy, do podej­mowania wysiłku i pokonywania trudności,

— niski poziom tolerancji na frustrację,

- brak sprecyzowanej hierarchii wartości i celu w życiu, obniżenie poczucia własnej wartości i poczucia sensu życia,

_ silna potrzeba samorealizacji i niezwykłych doznań (po narko­tyku),

_ niezaspokojona potrzeba afiliacji i akceptacji,

— kierowanie się w życiu zasadą przyjemności, a nie poczuciem realizmu; obniżony poziom dojrzałości społecznej,

— środowisko kolegów narkomanów,

- łatwy dostęp do narkotyków.

Oczywiście wszystkie opisane tu przyczyny nie muszą pro­wadzić do katastrofy. Nie każda osoba, która ma nieudaną rodzinę lub problemy z adaptacją i spróbuje narkotyków, musi popaść w narkomanię. Żeby to się stało, musi zaistnieć od­powiedni splot wydarzeń.

Jednak uwzględnienie przedstawionych tu czynników zwiększających ryzyko narkomanii w przeciwdziałaniu narkomanii, w tym zwłaszcza w działalności wychowawczej i zapobiegawczej, zda się być nie­odzowne, jeżeli podejmowane działania mają być skuteczne. Skuteczna działalność zapobiegawcza w zakresie narkomanii w dużej mierze zależy od rozeznania problemu, od poznania etiolo­gicznych mechanizmów warunkujących powstanie nałogu, od uchwy­cenia dynamiki i motywacji narkomanii. Skoro tak, to wobec tego działalność zapobiegawcza, o której tu mowa, to w swej istocie działalność zmierzająca do uzdrowienia rodziny, do jej trwałości, życz­liwej atmosfery w relacji rodzice - dziecko. Wobec tego np. w procesie wychowania już od wczesnego dzieciństwa należy uwzględniać bardzo ważny problem budzenia zainteresowań i kształtowania systemu wartości na podstawie psychologicznego prawa pierwszych skojarzeń. Dziecko trzeba uwrażliwić na emocjonalne kontakty interpersonalne oparte na życzliwości, empatii, altruizmie, poczuciu odpo­wiedzialności za własne postępowanie i zachowanie drugiego czło­wieka. Działalność profilaktyczna powinna tu zmierzać do wytworze­nia pozytywnych wzorców rodziny. U dziecka i młodego człowieka trzeba budzić szacunek dla zdrowia i życia, dla własnych zdolności, szacunek dla wartości osobowych i społecznych. Inaczej mówiąc celem jest kształtowanie systemu wartości, budzenie zaufania do sie­bie i innych - należy ukazywać ideały, kształtować cel i poczucie sensu w życiu. Młodzież należy zainteresować twórczością artystyczną, rze­miosłem, możliwością zdobycia różnych atrakcyjnych sprawności. W literaturze przedmiotu zauważono, iż także zainteresowanie mło­dzieży turystyką i sportem stanowi ważny czynnik profilaktyki.

Kwestiami młodzieży niedostosowanej oraz zagadnieniami nar­komanii - w o wiele większym zakresie - winny zajmować się okre­ślone organa i instytucje państwowe, organizacje społeczne, sporto­we, harcerstwo, związki wyznaniowe. Ich działalność powinna zmie­rzać zwłaszcza do likwidacji (a przynajmniej ograniczenia) źródeł narkomanii.

Pojęcie uzależnienia i rodzaje uzależnień

Przez uzależnienie od środków odurzających lub substancji psychotropowych (także środków zastępczych) ustawa o przeciw działaniu narkomanii rozumie zespół zjawisk psychicznych lub fizycznych wynikających z działania tych środków lub substancji na organizm ludzki charakteryzujący się zmiana zachowania lub innymi reakcjami psychofizycznymi i koniecznością używania stale lub okresowo tych środków lub substancji w celu doznania ich wpływu na psychikę lub dla uniknięcia następstw wywołanych ich brakiem.

Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii nie posługuje się słowem narkoman wprowadzając jedynie pojęcie osoba uzależniona oraz osoba zagrożona uzależnieniem.

Uzależnienie może powstać także w wyniku używania środków w celach leczniczych, a mimo to i wyniku tego znalazła się w stanie uzależnienia. Najbardziej klasycznym przykładem będzie tu uzależnienie od morfiny.

Wyróżnia się trzy rodzaje uzależnień:

1. fizyczne - fizjologiczne,

2. psychiczne - psychologiczne,

3. społeczne - socjologiczne.

Uzależnienie fizyczne jest to stan patologiczny wywołany przez powtarzane podawanie niektórych środków i ujawniający się wystą­pieniem swoistego zespołu objawów, zwanego zespołem braku (abs­tynencji), pojawiającego się w wyniku przerwania stosowania środka lub - w wypadku pewnych środków - znacznego zmniejszenia ich dawki, bądź też w wyniku zastosowania swoistej substancji antagonistycznej. Dla zapobieżenia wystąpienia zespołu braku jest konieczne ciągłe używanie. Człowiek uzależniony przestaje być wolny w stosun­ku do środka, od którego uzależnił się. Używany środek chemiczny zostaje wbudowany do metabolizmu organizmu i staje się niezbędny do zachowania homeostazy biologicznej. Osoba znajdująca się w stanie uzależnienia fizycznego jest równoczesne uzależniona psychicznie Z uzależnieniem fizycznym wiąże się zjawisko tzw. tolerancji. Polega ono na zwiększającej się odporności organizmu na działanie środków uzależniających w miarę upływu czasu ich używania. Wie­lokrotne używanie powoduje coraz to słabszy efekt, tak że dla utrzy­mania pierwotnego działania środka należy zwiększyć jego dawkę. Może wystąpić tolerancja skrzyżowana, podobnie jak i skrzyżowane uzależnienie: jeden lub kilka środków zwiększaj ą tolerancję lub uzależ­nienie w stosunku do wszystkich środków pochodnych danej grupy.

Przez uzależnienie psychiczne rozumie się stan przymusowy umysłu, w którym to stanie jest konieczne okresowe lub ciągłe uży­wanie środka dla przyjemności lub uniknięcia objawów braku okre­ślonego środka. Uzależnienie psychiczne jest to zatem stan psychicz­ny, powstały w wyniku przyjmowania środków uzależniających, prze­jawiający się w różnym stopniu pragnienia przyjmowania tych środ­ków. Stopień ten może wyrażać się zwykłym pragnieniem dającym się łatwo opanować; może to być też pożądanie aż do nieopanowanej żądzy i przymusu używania. Trwałość i nasilenie uzależnienia psy­chicznego zależy nie tylko od rodzaju przyjmowanego środka, ale również w dużym stopniu od osobowości, charakteru i struktury psy­chicznej osoby przyjmującej ów środek i od działających na niego wpływów mikro i makrośrodowiskowych. Dla człowieka uzależnio­nego zaabsorbowanie środkami staje się dominantą, a jego zachowa­nie nosi piętno zachowania nałogowego. Uważa się, że właśnie uza- leżnienie psychiczne jest najsilniejszym czynnikiem w chronicznych zatruciach substancjami psychotropowymi, a w niektórych wypad­kach narkomanii może być nawet jedynym czynnikiem prowadzącym do powtórnego zażywania środka.

Uzależnienie społeczne wiąże się z używaniem środków toksycz­nych w grupie ludzi. Istotą zjawiska jest tu bardzo silne uzależnienie od grupy. Przynależność do danej grupy pociąga za sobą bezwzględne respektowanie panujących w niej zasad, obyczajów i rytuałów. Bardzo często młodzież wyobcowana ze środowiska rodzinnego ujawnia silną potrzebę afiliacji, chęć przynależenia do grupy. Działa więc tu silny motyw psychologiczno - społeczny: potrzeba afiliacji, której realizacja pociąga za sobą uzależnienie społeczne. Jeżeli w grupie panuje moda na używanie środków, to automatycznie jednostka jest narażona na uzależnienie od środków przyjmowanych w tej grupie^. Patrz - etiologia narkomanii.

Postawy wobec dostępności narkotyków.

Zwykle wyróżnia się następujące postawy wobec dostępności do narkotyków - zwłaszcza tych uważanych za mniej niebezpieczne jak marihuana i haszysz.

1) legalizacja

2) dekryminalizacja;

3) depenalizacja;

4) kontrolowane udostępnianie narkotyków.

1. Ad l. Nieograniczone domaganie się wolnej sprzedaży wszystkich narkotyków, a tym samym uchylenie ustawy o środkach odurzających bez jednoczesnej państwowej reglamentacji rynku narkotyków, jest pod­noszone bardzo rzadko. Wówczas wszystkie środki (oczywiście dla osób dorosłych) byłby powszechnie dostępne. Z propozycją tą wiąże się ocze­kiwanie, że same przepisy wolnorynkowe spowodują rozwiązanie pro­blemu narkomanii. Inni wskazują na konieczność kontrolowania przez państwo jakości narkotyków, np. w drodze ustawy o środkach spożyw­czych lub farmaceutycznych. Istnieje też pomysł zahamowania popytu na narkotyki przez opodatkowanie (podobnie jak alkoholu i tytoniu) narko­tyków będących w wolnej sprzedaży. O wiele częstsze jest żądanie czę­ściowej legalizacji określonych narkotyków, przez które rozumiana jest konkretnie wolna podaż pochodnych cannabis. W tym przypadku wobec mniejszego ryzyka postuluje się wyłączenie kontroli państwa. Karalna powinna być jedynie sprzedaż narkotyków dzieciom i młodocianym.

Za legalizacją posiadania wysuwa się następujące argumenty:

1) niepowodzenie dotychczasowej polityki wobec narkomanii;

2) samouszkodzenia konsumentów;

3) mniejsze samouszkodzenia niż w przypadku legalnych narkotyków;

4) istniejący stan prawny prowadzący do kryminalizacji i stygmatyzacji grupy problemowej;

5) bezskuteczność przepisów prawnokarnych wobec osób naduży­wających narkotyki;

6) pedagogiczne wątpliwości o możliwości spełnienia zakazów;

7) masowe zjawisko nadużywania marihuany;

8) bezkarność nadużywania alkoholu;

9) porównanie z nie zagrożonym karą nadużywaniem medykamentów;

10) po odstawieniu alkoholu przez uzależnionych alkoholików wystę­pują u nich ciężkie fizyczne objawy braku alkoholu, podczas, gdy u konsumentów marihuany praktycznie żadnych tego typu objawów nie obserwuje się;

11) nadmierne spożywanie alkoholu może spowodować ciężkie urazy, podczas, gdy przy konsumpcji marihuany jedynie trzeba się liczyć z wystąpieniem nieznacznego psychicznego uzależnienia;

12) wskutek nadużycia alkoholu następuje ogromna ilość zgonów, nie ma na świecie przypadku, by można było przypisać zgon nadużyciu ha­szyszu. Przy haszyszu nie jest też określona jego dawka śmiertelna

Przeciw legalizacji posiadania wysuwa się następujące argumenty:

1) produkty narkotyczne pochodzące z konopi indyjskich są obce naszej kulturze, przy używaniu ich nie można odwoływać się do żadnych od­powiednich wzorców zachowania;

2) wolność od kary wskazuje na pozorną nieszkodliwość narkotyków, próg strachu zostaje jednak obniżony;

3) wolna sprzedaż marihuany pozwala obawiać się wzrostu liczby konsu­mentów;

4) marihuana jest pilotem bądź pionierem konsumpcji twardych narkoty­ków;

5) konsumenci narkotyków sami świadomie tworzą odrębną grupę, w procesie samoodnalezienia się potrzebują wskazówek, w danym wy­padku także w postaci przepisów karnych;

6) ustawa odnosi się nie tylko do uzależnionych narkomanów, lecz także ma oddziaływać prewencyjnie na społeczeństwo. Nie jest udowodnio­ne, że w stosunku do ogółu cel został osiągnięty;

7) niepowodzenia pedagogiczne w prewencji narkomanii nie mogą być pomocą w legitymacji rezygnacji z metod represyjnych;

8) przestępczość masowa w zakresie narkomanii, ale także i w innych dziedzinach (np. kradzieży sklepowych) nie może jako taka prowadzić do usunięcia odpowiednich przepisów karnych. Powinna raczej spo­wodować natężenie wszystkich sił do przezwyciężenia rozwoju sytu­acji w złym kierunku - granice policyjnego zwalczania narkomanii jeszcze długo nie będą przekroczone;

9) również przy nadmiernym nadużywaniu alkoholu stosuje się przepisy karne, w celu zahamowania nadużywania go;

10) alkohol z reguły spożywany jest jako używka, haszysz natomiast zawsze używany jest jako środek odurzający;

11) skutki nadużywania marihuany są jeszcze za mało zbadane, ażeby możliwe było ostateczne odróżnienie ich od innych, zwłaszcza legal­nych narkotyków, tak na przykład skutki nadużycia marihuany w ru­chu drogowym są mało znane ponieważ prawie wyłącznie poszukuje się wpływu alkoholu na wypadki drogowe. Ponadto rozkład i reduk­cja alkoholu w organizmie następuje szybciej niż czynnika aktywne­go marihuany. Szkód dla zdrowia nie wolno bagatelizować, dowodzą tego długotrwałe badania rakotwórcze skutków palenia haszyszu oraz możliwości chorób psychicznych przez konsumpcję produktów pochodnych konopi indyjskich. Poza tym marihuana - przy więk­szych dawkach - wpływa na zdolność postrzegania i myślenia konsu­mentów;

12) państwowa opieka i ochrona zdrowia jest nakazem konstytucyj­nym.

Ad 2. Bardzo częste jest żądanie niekaralności za nabywanie i posia­danie wszystkich narkotyków w małych ilościach dla własnej konsump­cji. Większe ilości narkotyków i handel narkotykami powinny być nadal ścigane karnie. Posiadanie i nabywanie pochodnych cannabis w małych ilościach według niektórych powinno być potraktowane jako wykrocze­nie. Kary pieniężne można by stopniować w zależności od ilości skonfi­skowanych narkotyków; powyżej pewnej granicy wykroczenie prze­kształcałoby się w przestępstwo Np. K. Krajewski proponuje, by w stosunku do środków tzw. miękkich dopuszczalna byłaby niewielka ilość np. do 10 lub 20 gram, a w przypad­ku tzw. środków twardych - ilość określona co do każdego środka w osobnym rozporządzeniu. Jednak w warunkach polskich ustalenie gra­nicy wagowej czy objętościowej może stwarzać trudności wynikające z faktu, że produkowana w domowych warunkach "polska heroina" zawie­ra obok innych substancji zmienne części morfiny i heroiny, co sprawia, że w zależności od indywidualnej tolerancji dawka niezbędna dla jedno­razowego zaspokojenia głodu narkotycznego może wahać się od l cm3 (działka) do wielu.

Ad. 3. W tej koncepcji zasadniczo powinien utrzymać się karno­prawny zakaz posiadania narkotyków, ale za posiadanie i nabywanie małych ilości narkotyków powinno się częściej niż dotychczas rezygno­wać z karania, a także móc umarzać dochodzenie. A więc w gestii proku­ratury leżałaby decyzja w tych sprawach. Depenalizacja byłaby możliwa nie tylko przy uzależnieniu narkotykowym sprawcy, ale też jako ogólna, obowiązkowa przesłanka wstrzymania postępowania. Panująca zasada legalności w postępowaniu karnym odczuwana jest jako zbyt sztywna i jako przyczyna kryminalizacji i stygmatyzacji konsumentów narkoty­ków. To nie tylko przyśpiesza kryminalne kariery narkomańskie konsu­mentów, ale też niepotrzebnie absorbuje siły organów dochodzeniowych.

Ad. 4. Wielu autorów uznaje kontrolowane przez państwo przekazy­wanie przekazy­wanie narkotyków uzależnionym narkomanom za przyszłościowy model polityki wobec narkomanii. Zdaniem zwolenników tej koncepcji powin­ny być udostępniane uzależnionym przede wszystkim substancje orygi­nalne (opium, kokaina). Reglamentacje tych środków uznano za nie­zbędną głównie przez recepty lekarskie, urzędy zdrowia, placówki do­radztwa narkomanom. Przekazywanie za niewielką opłatą odbywałoby się w aptekach.. Posiadacz każdej ilości narkotyku, bez względu na to, czy narkotyk był przeznaczony dla celów handlowych, czy też do użytku własnego - powinien być rozliczo­ny w aspekcie określonego przepisu karnego. Natomiast rodzaj i wymiar kary winny być indywidualizowane i uzależnione od okoliczności spra­wy. Musi być wprowadzona powszechność oddziaływania represyjnego. Dopuszczenie wyłomów w systemie karania może spowodować, że sys­tem ów stanie się mało przydatny i skuteczny. W praktyce może docho­dzić do nadużywania przepisów, dowolnego ich tłumaczenia i stosowa­nia

Tabela L Modele polityki narkotykowej

Wojna z narkotykami

Pierwszeństwo ma walka z narkotykami. Sprzedawca narkotyków to wróg. Potrze­by osoby uzależnionej są mniej ważne, niż walka z narkotykami. Celem jest osta­teczne zwycięstwo nad wrogiem (czyli narkotykami, sprzedawcami i producentami narkotyków).

Społeczeństwo wolne od narkotyków

Pierwszeństwo ma dobro ogółu. Sprzedawca narkotyków jest zagrożeniem dla sła­bych i dla całej społeczności. Osoba uzależniona jest ofiarą, ale stanowi problem. Celem jest zbudowanie takiego społeczeństwa, w którym dostęp do narkotyków jest bardzo utrudniony, a one same pozostają przedmiotem zainteresowania jedynie zni­komej części społeczeństwa. Słabych powinno się chronić.

Polityka zdrowia publicznego

Pierwszeństwo ma zapobieganie i leczenie. Bardzo często działania prewencyjne po­strzegane są jako rozwiązanie pozwalające zaoszczędzić na późniejszych kosztach leczenia i dlatego traktowane jest priorytetowo. Sprzedawca jest postrzegany jako osoba niosąca zagrożenie innym, ale również może być ofiarą. Osoba uzależniona jest chora i powinna być leczona. Celem jest ograniczenie konsumpcji. Restrykcje i ogra­niczenie dostępu do narkotyków są ważne jako środki redukcji konsumpcji i przez to stają się ważniejsze niż sam problem

Redukcja ryzyka

Może być postrzegana jako jeden z elementów polityki zdrowia publicznego. Reduk­cja konsumpcji może mieć znaczenie priorytetowe, ale celem jest również redukcja ryzyka związanego z konsumpcją. Sprzedawca narkotyków postrzegany jest jako za­grożenie dla ogółu, ale również jako jednostka wystawiona na ryzyko. Akceptuje się informowanie o mniej ryzykownych sposobach postępowania i propagowanie bez­piecznych procedur. Celem jest zmniejszenie rozmiarów konsumpcji, jak również chorób i szkód, które powoduje

Redukcja szkód

Nadrzędne znaczenie ma redukcja szkód spowodowanych używaniem narkotyków. Konsumpcja narkotyków postrzegana jest jako zjawisko negatywne i przyczyniające się do powstawania problemów, ale niemożliwe do uniknięcia w nowoczesnym społe­czeństwie. Zapobieganie konsumpcji jest skazane na niepowodzenie i zbyt rygory­styczne do niego dążenie nieuchronnie prowadzi do powstania szkód. Szkody powin­no się minimalizować poprzez dekryminalizację zjawiska i uznanie, że osoba uzależ­niona ma swoje prawa i potrzeby. Konsumpcja powinna być ograniczana i utrzymy­wana na jak najniższym poziomie. Celem jest ograniczenie szkód do jak najniższego poziomu.

Legalizacja

Pierwszeństwo ma ograniczenie penalizacji zjawiska i jego karania poprzez uwięzie­nie. Konsumpcja narkotyków może być postrzegana jako zjawisko, które należy ogra­niczyć, ale nie jako przestępstwo. Restrykcyjne prawo jest rzeczywistą przyczyną destrukcyjnych zachowań i problemów. Narkotyki powinny być dostępne w sposób legalny, np. sprzedawane przez państwowe firmy, na recepty przez apteki lub przez sieć kontrolowanych, prywatnych, licencjonowanych sklepów.

Środki zapobiegania i zwalczania narkomanii w prawie polskim.

Środki zwalczania narkomanii to środki, które bezpośrednio zmierzają do likwidacji istniejącego już zjawiska narkomanii, i to przez działania podejmowane w tym względzie wobec osób uzależ­nionych, jak również - w razie potrzeby - wobec osób zagrożonych uzależnieniem. Zwalczanie narkomanii to w swej istocie działalność terapeutyczna, to terapia osób uzależnionych. Ograniczając się w tym miejscu do zasygnalizowania problemu działalności terapeutycznej jako zwalczającej narkomanię nie sposób zatem zapominać, iż zwalczanie narkomanii polega także na wyko­rzystaniu tych wszystkich środków, które zalicza się do środków za­pobiegania narkomanii. Zalicza się też do nich m.in. ograniczanie podaży (legalnej i nielegalnej) środków narkotycznych, ograniczanie popytu na nie oraz kształtowanie właściwych postaw społecznych wobec problemu narkomanii.

Działalność zapobiegawcza i działalność zwalczająca są z sobą ściśle związane i wzajemnie się uzupełniają. Najważniejszym źródłem prawa w tym zakresie jest ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii.

Zgodnie z nią przeciwdziałanie narkomanii obejmuje:

1. działalność wychowawczą i zapobiegawczą,

2. leczenie, rehabilitację i readaptację osób uzależnionych,

3. nadzór nad substancjami, których używanie może prowadzić do narkomanii,

4. zwalczanie niedozwolonego obrotu, wytwarzania, przetwarzania, przerobu i posiadania substancji, których używanie może prowadzić do narkomanii,

5.nadzór nad uprawami roślin zawierających substancje, których używanie może prowadzić do narkomanii.

Działalność wychowawcza i zapobiegawcza obejmuje:

1. promocję zdrowia psychicznego,

2. promocję zdrowego stylu życia,

3. informowanie o szkodliwości środków i substancji, których używanie może prowadzić do narkomanii, oraz o narkomanii i jej skutkach.

Wymienione tu zadania są realizowane w szczególności przez:

1. wprowadzenie problematyki zapobiegania narkomanii do pro­gramów szkół i innych placówek systemu oświaty,

2. .wprowadzenie problematyki zapobiegania narkomanii do programów przygotowania zawodowego osób zajmujących się wychowaniem w szkołach i innych placówkach systemu oświaty

3. tworzenie placówek prowadzących działalność zapobiegawczą, zwłaszcza w środowiskach zagrożonych uzależnieniem,

4. wspieranie działań określonych ogólnokrajowych i lokalnych organizacji oraz innych inicjatyw społecznych

5. uwzględnienie problematyki zapobiegania narkomanii w działalności telewizji publicznej oraz innych środkach masowego przekazu.

6. prowadzenie badań naukowych nad problematyką narkomanii.

3. Leczenie, rehabilitacja i readaptacja osób uzależnionych

W zasadzie problematyka leczenia osób już uzależnionych wykracza poza ramy naszego zainteresowania. Należy zwrócić uwagę na postanowienia dotyczące nieletnich. Mianowicie, w razie w razie stwierdzenia u nieletniego, który popełnił czyn karalny, m.in. nałogowego uży­wania środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd ro­dzinny może orzec umieszczenie tego nieletniego w szpitalu psy­chiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Jeżeli zaś zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wy­chowawczej, sąd rodzinny może orzec umieszczenie go w domu pomocy społecznej lub w odpowiedniej placówce opiekuńczo -wychowawczej. Zobowiązanie do leczenia, w tym również do le­czenia środowiskowego, może dotyczyć nieletniego, który wykazuje przejawy de­moralizacji, o czym świadczy używanie przez niego środków w ce­lu wprowadzenia się w stan odurzenia

Sąd rodzinny może również rodzi­ców lub opiekuna nieletniego zobowiązać do poprawy jego warunków zdrowotnych, a zatem także do jego leczenia. Wyżej wymienione postanowienia zawiera ustawa o postępowaniu w sprawie nieletnich.

Podstawę prawną do wprowadzenia wyjątku od zasady dobro­wolności leczenia może też stanowić art. 109 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (na podstawie tego przepisu sąd rodzinny ma bowiem możliwość wydania odpo­wiednich zarządzeń wówczas, gdy dobro dziecka jest zagrożone).

Ograniczenie dostępu do substancji, których używanie może prowadzić do narkomanii.

Jest regułą, że środki odurzające lub psychotropowe może wy­twarzać przetwarzać lub przerabiać wyłącznie podmiot gospodarczy posiadający wydaną na podstawie odrębnych przepisów koncesję na wytwarzanie środków farmaceutycznych, po uzyskaniu zezwolenia Głównego Inspektora Farmaceutycznego określającego środki lub substancje, które mogą być przedmiotem wytwarzania, przetwarzania lub przerobu . Jest też regułą, że prekursory grupy I - R może wytwarzać, przetwarzać lub przerabiać wyłącznie pod­miot gospodarczy, który uzyskał zezwolenie Głównego Inspektora Farmaceutycznego .Również posiadać, może je wyłącznie podmiot gospodarczy, jednostka organizacyjna, lub osoba fizyczna uprawniona na podstawie przepisów ustawy o przeciw działaniu narkomanii). W zasadzie sprowadza się to do tego, że osoba fizyczna nie ma prawa posiadać tych specyfików. Aby się przekonać jakie substancje zaliczane są do prekursorów lub środków odurzających należy zajrzeć do wykazów stanowiących załączniki do ustawy.

Również zbiór mleczka makowego i opium z maku oraz ziela konopi i żywicy konopi jest dozwolony wyłącznie w celu prowadzenia ba­dań naukowych, po uzyskaniu zezwolenia Głównego Inspektora Farmaceutycznego. Sporządzenie wyciągów ze słomy makowej może odbywać się wyłącznie w zakładzie przemysłu farmaceutycznego posiadającym stosowne zezwolenie na wytwarzanie.

Przywóz z zagranicy lub wywóz za granicę środków odurzają­cych, substancji psychotropowych, prekursorów grupy I - R oraz sło­my makowej, jak również tranzyt tych substancji, został poddany rygorom prawnym.

Obrót hurtowy środkami odurzającymi lub substancjami psy­chotropowymi może być prowadzony wyłącznie przez podmiot go­spodarczy posiadający koncesję na prowadzenie hurtowni farma­ceutycznej, wy daną na podstawie odrębnych przepisów, po uzyska­niu zezwolenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej. Obrót detaliczny środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi prowadzą apteki. Preparaty zawierające te środki są wydawane z apteki w zasadzie wyłącznie na podstawie specjalnie oznakowanej recepty albo zapotrzebowania.

Ponadto jest zasadą, że uprawy maku i konopi włóknistych mogą by prowadzone na określonej powierzchni, w wyznaczonych rejonach w drodze kontraktacji i na podstawie zezwolenia .

Odpowiedzialność karna

Zwalczaniu niedozwolonego obrotu, wytwarzania, przetwarzania przerobu i posiadania substancji - których używanie może prowadzić do narkomanii, służą stosowne uregulowania karne.. Polski kodeks karny nie przewiduje odpowiedzialności karnej za czyn polegający na używaniu środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych, przewidując natomiast taką odpowiedzialność za określone czyny towarzyszące narkomanii. Przestępstwami są np. kradzieże z włamaniem do obiektów opieki zdrowotnej (art.279 k. k), fałszowanie recept na środki odurzające (art. 270k.k.). Przestępstwo prania brudnych pieniędzy stano­wi art. 299 kodeksu karnego. Karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 podlega ten kto środki płatnicze, papiery wartościowe lub inne wartości dewizowe, prawa majątkowe albo mienie ruchome lub nieru­chome, pochodzące z korzyści związanych z popełnieniem przestępstwa przez inne osoby, w szczególności polegającego na wytwarzaniu lub ob­rocie środkami odurzającymi lub psychotropowymi, przemycie, fałszo­waniu pieniędzy lub papierów wartościowych, rozboju albo popełnieniu innego przestępstwa przeciwko mieniu wielkiej wartości wymuszaniu okupu albo handlu bronią, amunicją lub materiałami wybuchowymi albo

Odpowiedzialność karną za czyny bezpośrednio związane ze zjawiskiem narkomanii przewiduje ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii (art.40-53).

Zgodnie z tą ustawą karane jest:

1. wytwarzanie, przetwarzanie, albo przerabianie - wbrew przepisom ustawy - środków odurzających lub substancji psychotropowych . Dotyczy to także przetwarzania mleczka makowego, lub słomy makowej- osoba taka podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech.. Jeżeli dotyczy to znacznej ilości środków, lub czyn został popełniony dla osiągnięcia korzyści majątkowej i osobistej - kara jest wyższa niż trzy lata. Dyskusyjne jest pojecie „znacznej ilości”.

2. wyrabianie, posiadanie, przechowywanie, zbycie, lub nabycie przyrządów mogących służyć do niedozwolonego wytwarzania, lub przerobu substancji psychotropowych - grozi tu kara grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat dwóch.

3. przywożenie z zagranicy, wywożenie, lub tranzyt środków uznanych za odurzające lub substancji psychotropowych. Grozi za to kara grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 5. W przypadku mniejszej wagi sprawca podlega karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku.

4. wprowadzanie do obrotu - wbrew przepisom ustawy - środków odurzających, substancji psychotropowych, mleczka makowego lub słomy makowej albo uczestniczenie w takim obrocie - grozi za to kara grzywny i pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Jeżeli byłaby to większa ilość kara jest surowsza - do 10 lat. Karane jest także przygotowanie do tego przestępstwa

5. udzielanie innej osobie - wbrew przepisom ustawy - środka odurzającego lub substancji psychotropowej albo nakłanianie do użycia takiego środka lub substancji, lub ułatwianie takiego użycia zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat trzech.

Jeżeli sprawca udziela lub nakłania do użycia takiego środka osobę małoletnią, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5.. Tak samo, jeżeli udziela środka w znacznych ilościach innej osobie.

6. Surowiej karane jest udzielanie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej - wówczas grozi kara od roku do 10 lat. Jeżeli przestępstwo dotyczy małoletniego , kara nie może być niższa niż 3 lata.

7. wytwarzanie, przetwarzanie, przerabianie, przywożenie z zagranicy, wywożenie za granicę, przewożenie w tranzycie, nabywanie, posiadanie lub przechowywanie prekursorów, wbrew przepisom ustawy, w celu niedozwolonego wytworzenia środka odurzającego lub substancji psychotropowej - grozi za to kara grzywny i pozbawienia wolności do lat 5

8.posiadanie środków odurzających lub substancji psychotropowych - grozi za to kara pozbawienia

wolności do lat trzech. Kara może być złagodzona - w przypadku mniejszej wagi, lub zaostrzona

do lat 5 w przypadku znacznej ilości tych środków.

1. zabór - środków odurzających, lub substancji psychotropowych, mleczka makowego,lub słomy

2. makowej - kara jest jak za przestępstwo kradzieży , niezależnie od wartości przedmiotu.

3. karze podlega także uprawa lub zbieranie maku, konopii - wbrew przepisom ustawy - grozi za to grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 .

4. ukarany może być także właściciel lub kierownik zakładu gastronomicznego, jeżeli nie powiadamia organów ścigania o popełnieniu na terenie lokalu przestępstwa związanego z narkotykami - zwłaszcza dotyczy to nielegalnego obrotu. Osoba taka może być ukarana grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2

W razie skazania osoby uzależnionej za przestępstwo pozostające w związku z używaniem środków odurzających lub psychotropowych na karę pozbawienia wolności której wykonanie warunkowo zawieszono, sąd zobowiązuje skazanego do poddania się leczeniu, rehabilitacji, lub readaptacji w odpowiednim zakładzie opieki zdrowotnej , i oddaje go pod dozór wyznaczonej osoby, instytucji lub stowarzyszenia. Jeżeli sprawca został skazany bez warunkowego zawieszania kary, sąd może orzec umieszczenie go przed wykonaniem kary w odpowiednim zakładzie opieki zdrowotnej. Czasu pobytu w zakładzie leczniczym nie określa się z góry, - nie może on być jednak dłuższy niż 2 lata.

Nową regulacją jest karanie za niedopełnienie obowiązku prowadze­nia ewidencji wytwarzania, przetwarzania, przerobu środków odu­rzających i substancji psychotropowych lub prekursorów i obrotu nimi lub w inny sposób naruszanie przepisów określających zasady stosowa­nia środków, substancji lub prekursorów i obrotu nimi. Sprawca podlega karze grzywny.

Należy mieć nadzieję, ze nowe regulacje prawne przyczynią się do skuteczniejszego zwalczania nielegalnego handlu narkotykami. Jednak nawet bardzo dobrze skonstruowane przepisy prawne nie rozwiążą pro­blemu. Dużo zależy od efektywnej i skutecznej pracy organów ścigania, sądów i prokuratury.

Uwagi o realizacji:

Podobnie jak w przypadku problemu alkoholu, również i ten temat może być realizowany według uznania nauczyciela prowadzącego. Możliwy jest więc i swobodny podział tematyki na poszczególne podpunkty, jak i wybór metod prowadzenia lekcji. Tematyka ta może także być wykorzystana w czasie spotkań z rodzicami.

Literatura:

1. Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997r o przeciwdziałaniu narkomanii -Dz. U. Nr 75, poz. 468 ze zmianami

2. Ustawa z dnia 26 października 1982 o postępowaniu w sprawach nieletnich - Dz. U. Nr 35, poz. 228 ze zmianami

3. T. Bojarski, E. Skrętowicz - Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem. Lublin. Wydawn. UMCS 2002r.

4. H. Haak - Przymusowe leczenie narkomanów TNOiK Toruń 2000r.

5. Serwis Informacyjny - Narkomania - nr 1 z 2001,i nr 3 z 2002r.

6. Narkotyki w szkole i w domu -

7. R. Maxwell - Dzieci, alkohol, narkotyki - poradnik dla rodziców G.W.P. Gdańsk 1999r.

8. K. Krajewski - Sens i bezsens prohibicji: prawo karne wobec narkotyków i narkomanii. Kraków Zakamycze 2001r.

9. K. Laskowska - Nielegalny handel narkotykami w Plsce. Białystok Temida. 1999r.

1

---