Zobowiązania
Cechy:
- Względny charakter stosunku zobowiązaniowego, który jako węzeł prawny łączył ze sobą tylko ściśle oznaczone osoby: wierzyciela i dłużnika.
- Obowiązek dłużnika spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela, stanowiący istotę obligatio
- Zaskarżalność
Zobowiązania jednostronne:
Tylko jedna strona stosunku zobowiązaniowego jest wierzycielem i może występować ze stosowną actio in personam. Wynikały z kontraktów werbalnych, literalnych oraz pożyczki.
Zobowiązania dwustronne:
Obydwie strony stosunku obligacyjnego są zarówno wierzycielami, jak i dłużnikami.
Równoczesne (synallagmatyczne, wzajemne)- powstanie, przez sam fakt zobowiązania, obowiązku spełnienia przez strony wzajemnych świadczeń. W chwilii powstania zobowiązania każda ze stron stawała się zarazem wierzycielem i dłużnikiem. Mogła realizować swe uprawnienia za pomocą actio in personam. Powstają z kontaktów konsensualnych z wyjątkiem mandatu.
Nierównoczesne- w chwilii powstania jedna ze stron była tylko uprawniona, a druga tylko zobowiązana. Wierzycielowi przysługiwała skarga bezpośrednio (actio directa). W takcie wykonywania zobowiązania dłużnik mógł jednak też nabyć określone uprawnienia i dochodzić ich za pomocą actio contraria. Tworzyły je kontakty realne (bez pożyczki), mandat oraz negotiorum gestio i tutela.
Zobowiązania ścisłego prawna- udzielano formułki procesowej zbudowanej w taki sposób, że sędzia na jej podstawie musiał trzymać się ściśle instrukcji zawartej w formułce. Wywodziły się z ius civile. Zobowiązania z deliktów, kontraktów werbalnych, literalnych i pożyczki.
Zobowiązania dobrej wiary- formułka procesowa upoważniała sędziego do zasądzenia ego, co się należało wierzycielowi od dłużnika, z uwzględnieniem zasad dobrej wiary
Zobowiązania naturalne:
Wywodziły się ze stosunków społecznych, dotyczących wypełnienia świadczeń, które nie mogło być dochodzone w drodze procesu. Były niezaskarżalne, ale rodziły skutki prawne:
dłużnik, który dobrowolnie spełnił świadczenie, nie mógł żądać jego zwrotu jako nienależnego
zobowiązania naturalne mogły być przedmiotem umocnienia przez udzielenie poręczenia lub ustanowienie zastawu
mogły ulegać potrąceniu, jeżeli oczywiście byłoby w takiej sytuacji dopuszczalne
mogły być przedmiotem novatio
Świadczenie
Podstawiwym elementem każdego obligatio jest obowiązek spełnienia określonego świadczenia.
Dare- obowiązek dłużnika polegający na wydaniu rzeczy w celu przeniesienia własności bonitarnej lub kwirytarnej, względnie ustanowienia prawa na rzeczy cudzej
Facere- obowiązek dłużnika polegający na wykonaniu jakiejś czynności lub na powstrzymaniu się od jakiegoś działania (non facere). Również obowiązek przeniesienia posiadania, o ile nie miał on na celu przeniesienia własności
Praestare- świadczyć, ręczyć, być odpowiedzialnym
Aby powstało zobowiązanie świadczenie:
musiało być prawnie i faktycznie możliwe do wykonania
nie mogło być sprzeczne z dobrymi obyczajami ani też oparte na niegodziwej przyczynie
musiało mieć wartość majątkową, dającą się wyrazić w pieniądzach
musiało być wyraźnie określone albo nadawać się do określenia w przysżłości
Przedmiotem świadczenia mogły być rzeczy
określone co do gatunku (in genere)- dłużnik powinien świadczyć rzecz należącą do gatunku. Zobowiązanie nie gaśnie, jeśli rzecz została utracona lub zniszczona.
określone indywidualnie (in specie)- dłużnik zobowiązany jest świadczyć określoną rzecz. Zobowiązanie gaśnie w przypadku, jeżeli rzecz zostanie utracona lub zniszczona
Zobowiązania przemienne
Z treści zobowiązania wynika możliwość spełnienia więcej niż jednego świadczenia. Spełnienie któregokolwiek z nich zwalnia dłużnika ze zobowiązania. Wybór należał do dłyżnika.
„W treści zobowiązania istnieją dwa świadczenia, ale wykonane może być tylko jedno”
Upoważnienie przemienne
W treści zobowiązania istnieje tylko jedno świadczenie, jednakże dłużnik może zwolnić się ze swego obowiązku również przez spełnienie innego świadczenia (np. odpowiedzialność noksalna).
„W treści zobowiązania istnieje jedno świadczenie, ale wykonane mogą być dwa”
Podzielność świadczenia
Jeśli przedmiot świadczenia był podzielny, zobowiązanie mogło być wykonane w częściach przez poszczególnych dłużników lub na rzecz poszczególnych wierzycieli.
Nomina semper sunt divisa (zobowiązania są zawsze podzielne)
Świadczenia niepodzielne musiały być wykonane w całości, gdyż w przeciwnym razie rzecz straciłaby swą wartość lub istotę.
Solidarność
Odstępstwem od zasady podzielności świadczenia są zobowiązania solidarne
Solidarność czynna- sytuacje, gdy po stronie wierzyciela występuje kilka podmiotów. Każdy z wierzycieli mógł żądać spełnienia całego świadczenia podzielnego od dłużnika. Spełnienie świadczenia podzielnego wobec jednego z wierzycieli zwalniało dłużnika ze zobowiązania
Solidarność bierna- wielość podmiotów występuje po stronie dłużnika. Wierzyciel mógł żądać spełnienia całego świadczenia od jednego z kilku dłużników. Spełnienie świadczenia przez jednego zwalniało pozostałych.
Zobowiązania z kontraktów
Klasyfikacja kontraktów:
Re- wydanie rzeczy- kontrakty realne, do których zawarcia konieczne było wydanie rzeczy i przeniesienie jej własności lub posiadania. Dobra wiara, jednostrone/dwustronne nierównoczesne. POŻYCZKA, UŻYCZENIE, PRZECHOWANIE, ZASTAW RĘCZNY
Verbis- wypowiedzenie oznaczonych słów- kontrakty werbalne, ich skuteczność zależała od użycia określonych formuł. Ścisłe prawo, jednostronne. SPONSIO i formy od niej pochodne: STIPULATIO, FIDEIPROMISSIO, FIDEIUSSIO, CAUTIO.
Litteris- zawarcie kontraktu w formie pisemnej- kontrakty literalne. Ścisłe prawo, jednostronne. WPISANIE DO KSIĘGI RACHUNKOWEJ
Consensu- nieformalne wyrażenie zgody przez strony- kontrakty konsensualne, ich istota polegała na uznaniu za rodzący skutek prawny nieformalnych porozumień o treści oznaczonej przez prawo. Dobra wiara, dwustronne równoczesne/ nierównoczesne. EMPTIO VENDIIO, NAJEM, SPÓŁKA, ZLECENIE
Kontrakty realne:
Pożyczka (mutuum)
Wywodzi się z archaicznego aktu prawnego zwanego nexum, dokonywanego za pomocą spiżu i wagi. 5 świadków i libripensa pożyczkodawca przenosił na własność pożyczkobiorcy pewną ilość kruszcu. Dłużnik zobowiązywał się zwrócić taką samą ilość kruszczu.
Dłużnik, który nie zwrócił pożyczki, mógł być pozwany za pomocą legis actio per manu iniectionem.
Udzielający pożyczki przenosił na własność biorącego pewną ilość pieniędzy lub określoną ilość innych rzeczy zamiennych (pondere, numero, mensura- rzeczy nadające się do zwarzenia, policzenia, zmierzenie). Ponieważ były to res nec mancipi, do przeniesienia własności wystarczyło traditio.
Dłużnik zobowiązywał się do zwrotu takiej samej ilości rzeczy tego samego gatunku.
Zobowiązanie jednostronne, stricti iuris.
Skargi dla wierzyciela- condictio certae creditae pecuniae (pieniądze), condictio certae rei (rzeczy oznaczone gatunkowo)
Senetus consultum Macedonianum- zakazano udzielenia pożyczek pieiężnych synom podlegającym patria potestas.
Była pożyczką przyjacielską, z samego faktu jej udzielenia nie wynikał obowiązek płacenia odsetek. Wierzyciel musiał zawrzeć z dłużnikiem stipulatio usurarum
Pożyczka morska- kredyt na zakup towarów transportowanych morzem. Wierzyciel mógł domagać się zwrotu pożyczki morskiej tylko wtedy, gdy statek szczęśliwie dopłynął do portu przeznaczenia. Ponosił on ryzyko przypadkowego zaginięcia statku lub przewożonych towarów. Wierzyciel mógł zastrzec płacenie wysokich odsetek. Mogło być uczynione przez pactum
Użyczenie
Wywodziło się z dokonywanych za pomocą in iure cessio i mancipaio aktów powierniczych.
Punktem wyjścia do późniejszego rozwoju była tzw. fiducia cum amico contracta
Polega na oddaniu przez komodanta rzecz oznaczonej indywidualnie, niezużywalnej, komodatariuszowi w nieodpłatne władanie faktyczne posiadanie naturalne na określony czas.
Biorący w użyczenie miał prawo używać rzecz zgodnie z umową lub jej naturalnym przeznaczeniem. Nie ma prawa pobierania fructus. Zobowiązywał się do zwrotu rzeczy w stanie niepogorszonym. Zwrot uszkodzonej było traktowane jak jego brak. Był zobowiązany do szczególnego strzeżenia rzeczy, odpowiadał za jej przypadkową utratę.
Jeżeli używał rzeczy niezgodnie z umową lub naturalnym przeznaczeniem popełniał furtum usus.
Komodant nie mógł żądać zwrotu rzeczy przed upływem umówionego terminu, a jeśliby ją zabrał popełniał furtum reu suae.
Zobowiązanie dwustronne, nierównoczesne, oparte na dobrej wierze.
Komodant- actio commodati directa- zwrot rzeczy w niepogorszonym stanie.
Komodatariusz- actio commodati contraria- zwrot nadzwyczajnych nakładów lub szkód powstałych na skutek tego, że użyczona rzecz była wadliwa. Warunkiem była świadomość tego faktu przez komodanta (odpowiadał za dolus i culpa lata)
Przechowanie
Wywodziło się z fiducia cum amico contracta
Polega na oddaniu rzeczy ruchomej, oznaczonej indywidualnie przez deponenta, w faktyczne władztwo depozytariuszowi w celu nieodpłatnego jej przechowania. Depozytariusz był zobowiązany zwrócić rzecz deponentowi na każde jego żądanie. Nie miał prawa używania rzeczy (furtum usus). Był zobowiązany do zachowania zwykłej staranności: odpowiadał za dolus i culpa lata.
Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne, oparte na dobrej wierze.
Deponent- actio depositi directa
Depozytariusz- actio depositi contraria- nakłady lub straty
Depozyt nieprawidłowy- polegał na przeniesieniu na własność depozytariusz pieniędzy lub innych rzeczy oznaczonych gatunkowo. Był zobowiązany zwrócić tyle samo tego samego gatunku (np. pieniądze u bankiera)
Depozyt konieczny- przyjmowany w sytuacji przymusowej, w jakiej się znalazł deponent. Powodował zaostrzoną odpowiedzialność depozytariusza, na podwójną wartość poniesionej szkody
Depozyt sekwestrowy- rzecz była przyjmowana przez osobę trzecią (sekwestra) na czas sporu między stronami. Po zakończeniu sporu musiał wydać rzeczy wygranemu. Przysługiwała mu ochrona interdyktalna w przypadku naruszenia posiadania rzeczy zdeponowanej
Zastaw ręczny (pignus)
Wywodził się z fiducia cum creditore contracta
Przeniesienie posiadania naturalnego rzeczy przez zastawcę na zastawnika w celu zabezpieczenia określonej wierzytelności. Powstawało również przy zawieraniu zastawu umownego.
Zastawnik miał obowiązek utrzymywać przedmiot zastawu w należytym stanie oraz zwrócić rzecz po wypełnieniu zobowiązania. Zobowiązany do szczególnego strzeżenia rzeczy, odpowiadał za przypadkową utratę. Nie miał prawa używania. Zabierając rzecz zastawioną przed wykonaniem zobowiązań, popełniał furtum rei suae.
Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej wiere.
Zastawca- actio pigneraticia directa
Zastawnik- actio pigneraticia contraria
Zastawnikowi przysługiwała ochrona interdyktalna w przypadku naruszenia posiadania rzeczy przez osoby trzecie.
Zastaw antychretyczny- zastawnik mógł pobierać fructus z rzeczy zastawionej na poczet długu
Kontakty słowne
Wywodzą się z archaicznego aktu dokonywanego przez wymianę pytań i odpowiedzi (sponsio). Udział świadków nie był niezbędny do ważności aktu, lecz mógł mieć znaczenie dowodowe. Sponsio była dostępna wyłącznie dla obywateli rzymskich. Rodziła zobowiązanie jednostronne stricti iuris, którego ważność była niezależna od przyczyny jego zaciągnięcia. Wymiana pytań i odpowiedzi musiała być dokonana w jednym ciągu.
Później, kiedy dopuszczono możliwość używania innego słowa niż spondere, mogli zawierać je też cudzoziemcy przy użyciu wyrazów obcych.
Do dochodzenia należności służyła legis actio per iudicis postulationem w procesie legislacyjnym, w procesie formułkowym były stosowane condictio certae creditae pecuniae, condictio certae rei oraz actio ex stipulatu.
Zakres stosowania kontraktów werbalnych był praktycznie nieograniczony. Mogły służyć: do umocnienia istniejącego zobowiązania, do ustanowienia obowiązku płacenia odsetek, do stworzenia zobowiązania solidarnego, do przemiany zobowiązania, do ustanowienia posagu, do zabezpieczenia jego zwrotu.
W celu zapewnienia dowodu zawarcia stypulacji strony sporządzały często dokument, zwany cautio.
W okresie poklasycznym traci swój abstrakcyjny charakter i upodabnia się do nieformalnych umów (pacta). Stanowiło to przejaw odejścia od klasycznej zasady nominalizmu kontaktowego.
Wykonanie zobowiązania z kontraktu werbalnego powinno być potwierdzone przez formalny akt stwierdzający przyjęcie świadczenia.
Kontrakty zawierane przez jednostronne przyrzeczenie- dotis dictio i iusiurandum liberti (przysięga wyzwoleńca, że będzie świadczył na rzecz patrona określone usługi)
Kontrakty literalne
Nomina arcaria- nie tworzyły zobowiązania. Miały znaczenie dowodowe potwierdzające istnienie jakiegoś zobowiązania.
Nomina transcripta- dokonywany w księgach rachunkowych wpis fikcyjnych wpłat i wypłat. Zobowiązanie powstawało przez fikcyjny wpis potwierdzający przyjęcie świadczenia ze zobowiązania potwierdzonego w księdze, jednoczesnym fikcyjnym wpisem wypłaty dłużnikowi takiej samej kwoty. Kontakt taki (expensilatio) powodował przekształcenie określonego zobowiązania w abstrakcyjne zobowiązanie z tytułu wpisu do księgi rachunkowej (novatio). Mogło dotyczyć tych samych osób lub powodować zmianę wierzyciela czy dłużnika
Chirographa i syngraphae- skrypty dłużne od prawa klasycznego.
Kontakty konsensualne
Emptio vendito
Sprzedaż konsensualna była czynnością rodzącą wyłącznie zobowiązanie między stronami. Sam fakt zawarcia kontraktu nie powodował skutków rzeczowych.
Zobowiązanie dwustronne równoczesne, bona fides.
Sprzedawcy- actio venditi, kupcowi- actio emti.
Samo wydanie rzeczy mogło prowadzić w przypadku res nec mancipi do przeniesienia własności. W przypadku res mancipi wydanie stanowiło jedynie początek usucapio.
Cena wg Prokulianów- ściśle oznaczona w kwocie pieniężnej, wg Sabinianów dopuszczano ustalenie ceny w innym towarze.
Towarem mogła być rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego już istniejąca lub mająca powstać w przyszłości- sprzedaż losowa.
Emptio spei- kupno szansy (np. kupno ryb z połowu). Kupno-sprzedaż dochodzi do skutku niezależnie od tego, czy rzecz może być wydana, ponieważ przedmiotem zobowiązania jest sama nadzieja uzyskania pewnej rzeczy,
Emptio rei separatae- kupno rzeczy przyszłej (np. przyszłych plonów)- kontrakt zawarty pod warunkiem zawieszającym.
W przypadku gdy rzecz oznaczona indywidualnie ulegnie zniszczeniu bez winy sprzedawcy kupujący ponosi konsekwencje.
Odpowiedzialność sprzedawcy:
- Wady prawne- gdy sprzedawca nie był właścicielem rzeczy lub sprzedał rzecz obciążoną prawem na rzeczy cudzej. W sprzedaży mancypacyjnej odpowiedzialność za wady prawne wynikała z mocy samego prawa. W przypadku nieudzielenia pomocy lub przegrania procesu przez nabywcę, mógł domagać się od sprzedawcy zapłaty in duplum.
Przy sprzedaży konsensualnej sprzedawca nie ponosił początkowo odpowiedzialności. Strony mogły jednak zawrzeć w konrakcie taką odpowiedzialność za pomocą stypulacji, opiewającą na in duplum. Z biegiem czasu odpowiedzialność ta stała się naturalia negotii emptio vendito.
-Wady fizyczne
Zależała od rodzaju wad i jego świadomości. Sprzedawca nie był odpowiedzialność za wady jawne rzeczy sprzedanej. W przypadku wad ukrytych początkowo odpowiadał tylko, jeżeli o nich wiedział i podstępnie je zataił lub zapewniał o jej nieistnieniu. Została wprowadzona dopiero w edyktach edylów kurulnych. Warunkiem powstania odpowiedzialności było, aby wada dotycząca niewolników, zwierząt pociągowych czy jucznych była wyraźnie wymieniona w edykcie oraz aby kontrakt był zawarty na targowisku. Edyle udzielali skargi na odstąpienie od umowy (actio redhibitoria), którą można było wytoczyć w ciągu 6 m. od zawarcia kontraktu, lub skargi o obniżenie ceny, którą można było wytoczyć w ciągu 12 miesięcy. Z biegiem czasu obie skargi- od momentu wyjścia na jaw wady.
Najem (locatio conductio)
Zobowiązanie dwustronne równoczesne oparte na dobrej wierze, chronione za pomocą actio locati i actio conduti
Lokator udostępniał konduktorowi swoje doba. W zamian konduktor płacił określone wynagrodzenie
Najem rzeczy (locatio conductio rei)- zobowiązanie lokatora do wydania rzeczy do czasowego używania konduktorowi w zamian za pieniądze. Przedmiotem umowy mogły być rzeczy niezużywalne, indywidualnie oznaczone. Lokator miał także obowiązek utrzymywania rzeczy w stanie nadającym się do użytku przez cały okres najmu Lokator ponosił ryzyko przypadkowej utraty rzeczy.
Najem dzieła-zobowiązanie konduktora (wykonawca dzieła) do wykonania oznaczonego dzieła dla zamawiającego (lokatora) w zamian za pieniądze. Konduktor zwalniał się ze zobowiązania z chwilą doręczenia.
Najem pracy- zobowiązanie pracownika (lokator) do świadczenia pracy na rzecz pracodawcy (konduktor) w zamian za pieniądze. Wynagrodzenie należało się również gdy z przyczyn od siebie niezależnych lokator nie mógł świadczyć.
Umowa o transport morski- było stosowane rodyjskie prawo zrzutu. Prawo dotyczyło zrzutu części ładunku w celu ratowania statku, proporcjonalne wynagrodzenie strat. Wzajemne rozliczenia za pomocą actio locati actio conducti.
Spółka
Wywodziła się z consortium ercto non cito.
Societas omnium bonorum- obejmowała cały majątek
Societas unius rei- dotyczyła jednej transakcji
Societas alicuius negorionis- dot. transakcji określonego rodzaju
Zobowiązanie dwustronne równoczesne, dobrej wiary.
Dochodził do skutku przez nieformalne porozumienie stron, w którym wspólnicy zobowiązywali się do osiągnięcia określonych celów gospodarczych przez wniesienie wkładów rzeczowych lub własnej pracy.
Zasada swobody stron w tworzeniu i rozwiązywaniu spółki.
Nikogo nie można zmusić do pozostawania w spólce.
Przy omnium bonorum rozwiązanie mogło mieć na celu nieuczciwe odsunięcie pozostałych od zysku, wtedy actio pro socio i doliczenie takiego majątku do spółki.
Zobowiązanie do prowadzenia spraw spółki jak swoich własnych. Straty spowodowane przez jednego obciążały jego część zysku
Wspólnicy partycypowali w równych częściach w zyskach i w stratach. Niedopuszczalna była lwia spółka, w której zostałoby ustalone, że któryś ze wspólników ma partycypować jedynie w stratach.
Actio pro socio- służyła do rozliczeń. Wyrok powodował rozwiązanie spółki. Infamia zasądzonego.
Actio communi dividundo- do podziału majątku wspólnego, nieinfamująca.
Zlecenie (mandatum)
Zleceniobiorca zobowiązywał się na prośbę zleceniodawcy wykonać nieodpłatnie określoną czynność prawną lub faktyczną.
Czynność musiała leżeć w interesie dającego zlecenie lub innych osób.
Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne, bona fides.
Zakres odpowiedzialności zleceniobiorcy ograniczał się jedynie do dolus. Mógł on dochodzić zwrotów kosztów oraz zwolnienia ze zobowiązań zaciągniętych w związku z wykonaniem mandatu za pomocą actio mandati contraria.
Mandatariusz powinien wykonywać zlecenie w ściśle ograniczonych granicach, przekroczenie ich powodowało brak actio mandati contraria.
Zobowiązanie z mandatu gasło z chwilą śmierci jednej ze stron.
Zasądzenie zleceniobiorcy z actio mandati directa powodowało infamię
Zleceniobiorca nie mógł żądać zapłaty, ale mógł przyjąć dobrowolną zapłatę (honorarium)
Kontrakty realne nienazwane
Stanowiły rozwinięcie dwustronnych równoczesnych konraktów konsensualnych. Opierała się na idei, że umowa o spełnieniu świadczenia przez jedną ze stron.
Actio praescriptis verbis o wypełenienie świadczenia wzajemnego, mogła prowadzić do zasiedzenia odszkodowania za niewykonanie świadczenia wzajenego.
4 schematy konraktów realnych nienazwanych:
dot ut des- daję, abyś dał
dot ut facias- daję, abyś wykonał czynność faktyczną
facio ut des- wykonują czynność faktyczną, abyś fał
factio ut facias- wykonuję czynność faktyczną, abyś wykonał czynność faktyczną
Permutatio (zamiana)- ut des
Aestimatum (konrakt estymacyjny)- zaczątek współczesnej umowy komisu, oddaniu innej osobie rzeczy oszacowanej w celu jej sprzedaży
Transactio (ugoda)- facio ut facias, rezygnacja stron ze swych spornych roszczeń
W prawie justyniańskim również precarium
Pacta
Nieformalne poroumienie
Gołe porozumienie (pacta nudum) nie rodziło samoistnie skargi.
Edykt pretorski- zapowiedź uznania zawartych pacta, o ile nie są sprzeczne z zasadami uczciwości i prawem. Mogła stanowić podstawę do udzielenia skargi exceptio pacti
Pacta adiecta- umowy dodawane do konraktów bona fides w chwilii ich zawierania. Modyfikowały ich treść, a tym samym wpływały na zakreś obowiązków i uprawnień.
Pakty pretorskie:
Constitutum debiti- umowa o wypełnienie zobowiązania już istniejącego. Mogła dotyczyć zapłaty swojego własnego długu.
Receptum argentarii- nieformalne oświadczenie bankiera gwarantujące pokrycie długu jego klienta wobc osób trzecich
Receptum nautarum, cauponum, stabularionum- nieformalne oświadczenie złożone przez właścicieli statków, zajazdów i stajen gwarantujących ich zwiększoną odpowiedzialność za przedmioty wniesione przez podróżnych. Odpowiedzialność także za zniszczeniadokonane przez siłę wyższą Actio de recepto dla poszkodowanego
Nieformalna umowa o złożenie dobrowolnej przysięgi w postępowaniu in iure
Pacta legitima (konstytucje cesarskie:
Pactum dotale- nieformalna umowa posagu
Donatio- nieformalna umowa darowizny
Compromissum- nieformalna umowa powierzenia prywatnemu arbitrowi rozstrzygnięcia sporu między stronami
„Jakby konrakty”
Negotiorum gestio
Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (za osobę nieobecną lub zmarłą)
Powinno być podejmowane w interesie zastąpionego i dla niego użyteczne. Dobrowolne podjęcie się prowadzenia cudzych spraw zobowiązywało gestora do ich zakończenia.
Dwustronne nierównoczesne, dobrej wiary
Actio negatiorum gestorum directa/ conraria
Tutela
Dwustronne, nierównoczesne, dobrej wiary
Actio tutelae directa/ contraria
Legatum
Zobowiązanie jednostronne, stricti iuris
Solucio indebiti
Zobowiązanie powstałe na skutek spełnienia nienależnego świadczenia.
Condictio
Delikt
Przestępstwa prawa prywatnego, rodziły odpowiedzialność sprawcy w postaci obowiązku zapłaty kary prywatnej (poena). Celem było uzyskanie od sprawcy kary pieniężnej.
Jeśli godziły w interesy ogółu podlegały sankcji publicznoprawnej- zbrodnia (crimen). Czyny przestępcze godzące bezpośrednio w interesy osobiste były traktowane jako przęstępstwa prawa publicznego (delictum)
Sankcją jaką rodziło delictum, było powstanie stosunku zobowiązaniowego między sprawcą a poszkodowanym. Zobowiązanie było chronione actio in personam.
Furtum
Furtum manifestum- przestępstwo karane karą publiczną. Człowiek wolny złapany na gorącym uczynku podlegał karze chłosty, a następnie był oddawany w ręce poszkodowanego. Niewolnika po wychłostaniu karano śmiercią. Ustawa XII Tablic pozwalała na zabicie takiego złodzieja, pod warunkiem że poszkodowany podniósł krzyk. Prawo pretorskie złagodziło odpowiedzialność za furtum manifestum wprowadzając karę pieniężną quadruplum.
Furtum nec manifestum- określana za pomocą definitio a contario kradzieży jawnej. Kara prywatna in duplum
Actio furti concepti et oblati- skarga wnoszona przeciwko przechowującemu rzecz skradzioną. Za pomocą tej skargi dochodzono zapłaty potrójnej wartości rzeczy od osoby, w której domu znaleziono rzecz pochodzącą z kradzieży.
Actio furti prohiniti- skarga wnoszona przeciwko osobie, która utrudniała poszukiwanie rzeczy skradzionej. Wprowadzona w prawie pretorskim. In quaduplum.
Furtum w prawie klasycznym
„Nieuczciwe dotknięcie cudzej rzeczy w celu osiągnięcia z tego korzyści albo samej rzeczy, albo przez jej używanie, albo posiadanie. Też przywłaszczenie, oszustwo, paserstwo, użycie cudzej rzeczy.
Legitymowane do wniesienia skargi były również osoby, w których interesie było utrzymanie rzeczy w dotychczasowym stanie. Były to osoby zobowiązane do szczególnego strzeżenia rzeczy, których odpowiedzialnośc obejmowała custodia. Kara na dwukrotną(nec manifestum) lub czterokrotną ( manifestum) wartość skradzionej rzeczy. Popełnienie kradzieży nie wykluczało możliwości stosowania skarg odszkodowawczych
Furtum w prawie poklasycznym
Poważniejsze kradzieże były ścigane w drodze cognitio extra ordinem i zaczęły być traktowane jako zbrodnie karane karą publiczną.
Rapina
Rabunek stanowił kwalifikowaną formę popełnienia kradzieży tj. kradzież przy użyciu siły.
Actio vi bonorum raptorum- kara prywatna (in quadruplum) oraz infamia. Stosowana w ciągu roku od popełnienia przestępstwa. Po tym czasie in simplum. Można było jednak wystąpić po tym czasie z cywilną actio furti nec manifesti, wtedy in duplum.
Damnum iniuria datum
XII Tablic- Wyrządzenie szkody majątkowej. Powstawał obowiązek zapłaty kary prywatnej na rzecz osoby, której zniszczono lub uszkodzono rzecz stanowiącą jej własność.
Actio de arboribus succissis- skarga dla właściciela nieruchomości, któremu zniszczono rosnące na niej drzewo lub krzew
Os fructum (uszkodzenie ciała niewolnica)- kara prywatna 150 asów
Lex Aquilia (286 pne)
Actio damni iniuriae ex lege Aquilia.
Rozdział I- odpowiedzialnośc osoby, która na skutek swego bezprawnego i bezpośredniego działania zabiła niewolnika lub zwierzę czworonożne zaliczane do pecus
Rozdział II regulował odpowiedzialnośc adstypulatora, który nieuczciwie umorzył zobowiązanie dłużnika wobec wierzyciela głównego
Rozdział III regulował odpowiedzialnośc osoby, która w wyniku działania określonego w rozdziale I zraniła cudzego niewolnika lub zwierze należące do pecus, zabiła lub zraniła inne zwierzę, względnie uszkodziła lub zniszczyła inne rzeczy.
Odpowiedzialność opierała się na przesłankach:
Szkoda musiała nastąpić w wyniku bezpośredniego oddziaływania samego sprawcy na rzecz zniszczoną lub uszkodzoną.
Szkoda musiała nastąpić w wyniku DZIAŁANIA sprawcy, a nie zaniechania. Działanie musiało być bezprawne
Rzecz musiała być rzeczywiście zniszczona lub uszkodzona
Ustawa akwiliańska wymagała określenia wysokości poniesionej szkody według rynkowej wartości rzeczy, a nie według szczególnej wartości jaką miała dla właściciela.
Ustawa nie odnosiła się do odpowiedzialności za szkody majątkowe wyrządzone na ciele osoby wolnej
Do wniesienia skargi był początkowo legitymowany czynnie jedynie właściciel kwirytarny rzeczy.
Poszkodowany mógł zastosować wobec sprawcy legis actio per manus iniectionem, opartą na podstawie zwanej damnatio. Miało to ten skutek, że jeżeli pozwany kwestionował żądanie pozwu, mógł doprowadzić do procesu, w którym jednak ciężar dowodu braku wyrządzenia szkody obciążałby dłużnika. Miało to ponadto ten niekorzystny dla dłużnika skutek, że w przypadku przegrania procesu musiał on zapłacić podwójną wartość szkody. Jeżeli pozwany nie zaprzeczał podstawie żądania, a jedynie podnosił zarzuty na swoją korzyść, zasądzenie opiewało na in simplum.
Rozwój odpowiedzialności lex Aquilia w prawie pretorskim i klasycznym
Prawo pretorskie przez udzielanie actio ex lege Aquilia utilis lub actio in factum umożliwiło rozciągnięcie odpowiedzialności również na przypadku, gdy sprawca oddziaływał na uszkodzoną rzecz jedynie w sposób pośredni lub przyczynił się do powstania szkody przez zaniechanie.
Na gruncie interpretacji ustawy akwiliańskiej została wykształcona zasada winy jako przesłanki powstania odpowiedzialności sprawcy za wyrządzoną szkodę. Wina akwiliańska obejmowała wszystkie stopnie winy.Polegała ona na niezachowaniu jakiejkolwiek staranności wymaganej od ludzi
Udzielenie przez pretora actio utilis umożliwiło, w prawie klasycznym, rozciągniecie odpowiedzialności ex lege Aqulia na te przypadki, w których właściciel poniósł szkodę nie przez zniszczenie jego rzeczy, ale przez to, że utracił na nią faktyczne władztwo.
Rozszerzeniu uległo rozumienie pojęcia wartości rzeczy. Oszacowywano rzeczywistą szkodę, jaką poniódł poszkodowany na skutek zniszczenia lub uszkodzenia rzeczy, wliczając w to również lucrum cessans.
Odpowiedzialność z lex Aqulia mogła być również stosowana w przypadku szkód majątkowych wynikłych z uszkodzenia ciała osoby wolnej.
Została dopuszczona actio in factum, udzielana właścicielowi bonitarnegmu i niektórym innym osobom władającym rzeczą (np. użytkownik)
Iniuria
„Wszystko, co jest czynione niezgodnie z prawem, ogólnie nazywa się bezprawiem.”
Oznaczało również zniewagę, którą można wyrządzić czynem lub słowem. „Zniewaga może dotyczyć ciała człowieka albo jego godności, albo zniesławienia”
Actio iniuriarum aestimatoria- sędziowie powinni zasądzić karę wg słuszności i sprawiedliwości.
Edykt De convicio- przewiduje odpowiedzialność tego, kto sprzecznie z dobrymi obyczajami obraził słownie
Edykt De adtemtata pudicitia- odpowiedzialność za obrazę obyczajności przez zaczepianie, molestowanie lub natrętne chodzenie w miejscu publicznym za kobietą dobrych obyczajów
Actio iniuriarum mogła być stosowana nie tylko przez samą znieważoną osobę, lecz również przez pater familias za zniewagi wyrządzone ludziom in manus. W przypadku niewolników tylko, gdy dokonane publicznie, w sposób oczywisty w celu znieważenia właściciela niewolnika. W przypadku oddalenia skargi uniewinniony miał prawo wytoczyć przeciwko oskarżycielowi contrario iniuriarum iudicium, domafając się zapłaty 1/10 wartości żądania pierwotnego pozwu. Była skargą penalną, gasła w chwili śmierci sprawcy oraz (wyjątkowo przy penalnej) poszkodowanego.
Lex Cornelia de iniuriis. Odpowiedzialność kryminalna za: uderzenie, wychłostanie, najście domu
Przestępstwa prawa pretorskiego
Metus
Jakby zastraszenie. „Co zostanie zawarte pod wpływem strachu, tego nie uznam”
Dłużnik w procesie z czynności dokonanej pod wpływem metus mógł bronić się za pomocą exceptio quod metus causa. Ten kto, poniósł już szkodę na skutek czunności zawartej pod wpływem metus, mógł zwrócić się do pretora o udzielenie restitutio in integrum lub actio quod metus causa. Była skargą penalną, którą mógł uzyskać poszkodowany lub jego dziedzice przeciwko sprawcy szkody. In quadruplum. Pozwany mógł, przez dobrowolne wyrównanie szkody przed wydaniem wyroku, uwolnić się od zasądzenia in quadruplum. Można wnieść w ciągu roku od ustania zagrożenia. Po roku pretor mógł udzielić actio in furtum na in simplum.
Dolus
Podstęp, zdrada, chytrość.
Exceptio doli- skarga penalna przysługująca poszkodowanemu albo dziedzicom, przeciwko sprawcy. Na in simplum+ infamia. Mogła być stosowana w ciągu roku od powzięcia wiadomości o podstępie drugiej strony lub osoby trzeciej. Po roku actio in furtum na in simplum bez insfamii
Servi corruptio
Gorszenie cudzego niewolnika, czyli niekorzystny wpływ na jego psychikę
Actio servi corrupti- przesłanką był zły zamiar gorszyciela oraz rzeczywiste zgorszenie niewolnika. In duplum zmniejszenia wartości zgorszonego niewolnika.
Fraus creditorum
Podejmowanie przez dłużnika aktów uszczuplających jego majątek w celu uniemożliwienia egzekwowania przez wierzyciela swych należności.
Zaczepienie skuteczności za pomocą restitutio in integrum lub interdictum fraudatorium skierowanego do osoby, która świadomie nabyła majątek od upadłego dłużnika
W prawie justyniańskim actio Publiana. Stosowana wobec osób, które odniosłu korzyść z nieuczciwych rozporządzeń majątkiem dłużnika
„Jakby delikty”
Oparcie odpowiedzialności „jakby deliktowej” na winie, a nie tak jak przy deliktowej na dolus.
Iudex qui litem suam fecit
Zaliczenie Odpowiedzialności sędziego do jakby deliktów wynikała ze specyficznej sytuacji sędziego.Sędzia prywatny uzyskiwał upoważnienie do rozstrzygnięcia na podstawie litis contestatio dokonywanej przez strony z udziałem pretora. skutkiem litis contestatio było powstanie zobowiązania sędziego do osądzenia sprawy. Prowadząc postępowanie sądowe, sędzia powinien dołożyć odpowiedniej staranności, aby przez niestaranność nie narazić stron na szkodę.
Pierwotnie musiała wiązać się z elementem jego nieuczciwego, sprzecznego z prawem działania. Później zaliczało się też niedbałe działanie. Wyrok przeciwko sędziemu był traktowany jako kara. Skarga przeciwko iudex qui litem suam fecit nie miała zastosowaniu przeciwko skorumpowaniu. Sędzia taki popełniał zbrodnię prawa publicznego i był karany śmiercią.
Effusum vel deiectum
Actio de edduis vel deiectis. Odpowiedzialność osoby zajmującej pomieszczenie za szkody:
właściciel zniszczonej lub uszkodzonej, przez wyrzucenie lub wylanie, rzeczy mógł domagać się wartości in duplum. Brak ograniczenia czasowego
w przypadku spowodowanie śmierci człowieka wolnego zapłata kary 50 000 sesterców dla wolnego obywatela, który pierwszy wniósł skargę. Ograniczenie- rok
w przypadku uszkodzenia ciała wolnego kara wg uznania sędziego.Ze skargą mógł wystąpić sam poszkodowany. Ewentualne actio popularis ograniczenie- rok.
Skarga ta wprowadzała odpowiedzialność osoby zajmującej trwale i samodzielnie pomieszczenie lub jego część (habitator) zarówno za szkody wyrażone przez niego, jak i za inne osoby, które dokonały wyrzucenia lub wylania czegoś z mieszkania. Miała ona zastosowanie także, jeśli jakiś przedmiot sa wypadł z mieszkania. Poszkodowany nie musiał udowadniać winy, ani nawet niczyjego działania.
Zasadnicza różnica między effusum a odpowiedzialnością z lex Aqulia- odpowiedzialność deliktowa była związana z osobą sprawcy i oparta na winie, podczas gdy odpowiedzialność jakby deliktowa była związana z osobą zajmującego pomieszczenie i była niezależna od jego winy.
Positum aut suspensum
Osoba, która zawiesiła coś na okapie dachu. Odpowiedzialność nie była uzależniona od skutku, lecz od samego faktu stworzenia zagrożenia. Związana z osobą wystawiającą.
Actio de positis aut suspensis- skarga penalna, gasnąca w chwili śmierci odpowiedzialnego, actio popularis.
Exrcitores navis aut cauponae aut stabuli de damno aut furto
Odpowiedzialnośc właścicieli statków, zajazdów i stajen za uszkodzenia i kradzieże przedmiotów wniesionych przez klientów, dokonane przez personel tych zakładów.
Skarga in duplum.
Inne:
actio noxalis
Actio de pauperie- szkody wyrządzone przez zwierzęta czworonożne. Właściciel zobowiązany do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez czworonoga, ale mógł się uwolnić od odpowiedzialności przez wydanie zwierzęcia poszkodowanemu
Actio serci corrupti- gorszenie niewolników
Intercessio
Umocnienie zobowiązania, czyli tak i zabezpieczenie rzeczowe, jak też osobowe tj stworzenie dodatkowego zobowiązania, w którym osoba trzecia, zwana ręczycielem, zobowiązywała się spełnić świadczenie w miejsce dłużnika.
Rzeczowe umocnienie zobowiązań