Małgorzata Prokosz
Nowy model domu dziecka.
Wprowadzenie
Polski system opieki nad dzieckiem osieroconym podlega w ostatnich latach istotnym zmianom. Coraz większego znaczenia nabierają działania diagnostyczne, profilaktyczne i kompensacyjne, adekwatne do realnej sytuacji dziecka. Na szerszą skalę prowadzone są zajęcia terapeutyczne dla rodziców, krewnych oraz samych wychowanków. Zwiększa się zainteresowanie rodzinnymi formami opieki (rodziny adopcyjne, zastępcze, kontraktowe, zaprzyjaźnione), ograniczając, w istotny sposób, liczbę podopiecznych w placówkach opieki całkowitej. Jednakże pomimo wielu działań zmierzających do likwidacji sieroctwa - domy dziecka istnieją i, chociażby ze względu na zwiększającą się liczbę starszych wychowanków pochodzących z rodzin niewydolnych oraz dysfunkcyjnych, istnieć będą. Należy zatem zwrócić uwagę na zachodzące w nich zmiany, zmierzające z jednej strony do poprawy sytuacji życiowej dzieci, a z drugiej - do reorganizacji strukturalnych.
Przemiany modelowe domów dziecka w powojennej Polsce
Pierwotnym źródłem kształtowania się modelu domu dziecka w Polsce były doświadczenia z lat międzywojennych (Kelm 2000, s.173). Zarysowały się wówczas dwie koncepcje organizacyjne placówki opiekuńczo - wychowawczej dla dzieci wymagających opieki całkowitej. Pierwsza to sierociniec, organizowany, wspierany i utrzymywany przez:
- samorządy terytorialne zobowiązane do zapewnienia opieki dzieciom na mocy ustawy o opiece społecznej z roku 1923;
- organizacje wyznaniowe, zwłaszcza katolickie, protestanckie, prawosławne i żydowskie;
- świeckie organizacje społeczne: związki zawodowe, związek osadników itp.;
- państwowe (nieliczne) dla sierot po poległych funkcjonariuszach (wojskowych, policjantach).
Druga koncepcja, torująca sobie dopiero drogę, to dom dziecka, lansowany zwłaszcza przez „Nasz Dom” i prekursorów pedagogiki opiekuńczej: Józefa Czesława Babickiego i Janusza Korczaka. Koncepcje prezentowane przez kreatorów koncepcji były upowszechniane w wielu publikacjach i konferencjach. Na Kongresie Dziecka w 1938 roku wskazywano nawet na potrzebę silniejszego powiązania opieki z wychowaniem, konsolidację działań (uwzględniającą najcenniejsze osiągnięcia poszczególnych „szkół opieki”) oraz włączenie zadań opiekuńczych do kompetencji resortu oświaty. Wojna przerwała jednakże dobrze zapowiadający się rozwój koncepcji modelowych placówki opiekuńczo - wychowawczej. Powojenny okres rozwoju domów dziecka był bardzo zróżnicowany, uwarunkowany przemianami społeczno - politycznymi. Można go podzielić na kilka podokresów (Kelm 2000, s. 174-181). Do roku 1952 domy dziecka służyły przede wszystkim rozwiązywaniu problemów sieroctwa wojennego oraz oderwania dzieci od rodzin na skutek wydarzeń wojennych. Nadal działały sierocińce, ale powstawało coraz więcej domów dziecka. Resort oświaty przejął zadania opiekuńcze nad dziećmi powyżej trzeciego roku życia (uchwała Rady Ministrów z dnia 12 czerwca 1945r.), co spowodowało podporządkowanie placówek opiekuńczo - wychowawczych organom oświatowym (kuratoriom). Powołano Departament Opieki nad Dzieckiem, odpowiedzialny m.in. za reformę opieki zakładowej. Z drugiej strony postępowała centralizacja w organizowaniu opieki oraz upolitycznienie pracy placówek. W latach 1950-52 centralizacja stała się faktem, radykalnie ograniczono działalność opiekuńczą organizacji społecznych. Powstały dwa typy placówek: domy dziecka - dla dzieci od wieku przedszkolnego oraz domy młodzieży - dla uczniów szkół ponadpodstawowych, wychowanków domów dziecka i rodzin zastępczych. Oba rodzaje placówek podlegały zarówno upolitycznieniu działalności wychowawczej jak i formalizacji funkcjonowania (wprowadzono obowiązek realizacji statutu i założeń wychowawczych), a także jednolitym podstawom materialnym i kadrowym. W latach 1953-65 nastąpiło umacnianie domów dziecka jako głównej formy opieki całkowitej oraz stopniowe ograniczanie domów młodzieży. Zaczęły się uwidaczniać trudności i zaniedbania w pracy placówek (niewystarczające fundusze, niskie kwalifikacje kadry, wzrastające koszty utrzymania budynków), jednakże poprawę sytuacji zagwarantowała Uchwała Prezydium Rządu (nr 460 z dn. 21 lipca 1956). Przełom październikowy przyniósł zwiększenie refleksji nad systemem opieki: poddano krytyce przenoszenie jedynie radzieckich doświadczeń w tym zakresie, przywrócono także ogniska wychowawcze K. Lisowskiego. Po roku 1960 sprecyzowano warunki pracy oraz szkolenie i doskonalenie kadry. Środowisko wychowawców zaczęło się konsolidować, czego efektem były nowatorskie eksperymenty pedagogiczne (system harcerski, rodzinkowy, współudział rodziców w pracy placówki). Ze względu na zwiększanie się liczby sierot społecznych, domy dziecka zaczęły przekształcać się w placówki wielofunkcyjne, uwzględniające m.in. pracę z rodzicami. Zaczęły powstawać rodzinne domy dziecka, ale na zasadach formalnych, funkcjonujących jako filie placówki macierzystej. Od roku 1966 domy dziecka przestały być dominującą formą opieki całkowitej na rzecz form rodzinnych: rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka, przy stale rosnącej liczbie adopcji. Na uczelniach wyższych pojawiła się specjalność: pedagogika opiekuńczo - wychowawcza, przygotowująca specjalistów do pracy z dziećmi czasowo lub trwale pozbawionymi opieki rodzicielskiej. Coraz powszechniejszy stał się system rodzinkowy - w domach dziecka odchodziło się od grup rozwojowych na rzecz wspólnego wychowywania rodzeństwa w jednej wspólnocie. Lata 1981-89 to czas problemów finansowych domów dziecka, głównie w zakresie sprzętów oraz remontów. Jednocześnie wzrosła liczba wykształconych i dokształconych specjalistów w zakresie pedagogiki opiekuńczej, powstał zatem nowy (obowiązujący do dziś, z wieloma poprawkami) model funkcjonowania placówek, oparty na zarządzeniach ministerialnych oraz doświadczeniach specjalistów. Od roku 1990 w rzeczywistość domów dziecka weszła transformacja ustrojowa. Jej konsekwencją stały się tendencje likwidacyjne, podyktowane bardziej niedoborem środków finansowych samorządów terytorialnych (zawiadujących placówkami poprzez organy opieki społecznej) niż rzetelną oceną przydatności i pracy domów dziecka. Szczególnie podkreślany był wysoki koszt utrzymania wychowanka w placówce w stosunku np. do rodzinnych form opieki czy wsparcia w środowisku lokalnym (świetlice środowiskowe, ogniska wychowawcze).
Podsumowując przemiany modelowe domów dziecka w powojennej Polsce można wskazać kilka tendencji (Kelm 2000, s. 181):
- od sieroctwa wojennego do społecznego;
- od filantropijnego wsparcia (jałmużnictwa) do prawa dziecka do opieki;
- od teorii wychowania zakładowego do pedagogiki opiekuńczej;
- od podporządkowania ideowo - politycznego i programowej laicyzacji do tolerancji światopoglądowej;
- od żywiołowego kształtowania się rzeczywistego modelu domu dziecka do modelu normatywnego tej placówki (ujęcie w szczegółowe przepisy prawne i instrukcje), a następnie stopniowego i powolnego rozluźniania ram formalnych i nadawania dokumentom normatywnym bardziej elastycznego charakteru. Zarysowuje się tendencja do usamodzielniania placówek oraz nadawania radom pedagogicznym większych uprawnień w kształtowaniu układu strukturalnego i funkcjonalnego oraz doboru metod i technik działania. Analizując miejsce domu dziecka wśród innych form opiekuńczo - wychowawczych można jeszcze wspomnieć o dwóch tendencjach. Pierwsza dotyczy zmiany pozycji od dominującej, poprzez równorzędną do uzupełniającej. Druga związana jest z zakresem działalności - od instytucji wyspecjalizowanej w problemach sieroctwa naturalnego do placówki wielofunkcyjnej, służącej zaspokajaniu różnych potrzeb wychowanków.
Obecna sytuacja domów dziecka nie zmienia się, narastają wszakże tendencje likwidacyjne. Jest to raczej niemożliwe ponieważ do rodzinnych form opieki nie trafiają praktycznie wychowankowie starsi (szczególnie chłopcy powyżej 10 - 12 lat). Poza tym część dzieci wymaga resocjalizacji, rewalidacji, reedukacji, terapii, a tego przeciętna rodzina zastępcza nie może zagwarantować. Istotne jest także to, że niektórzy wychowankowie, z zaburzeniami w zachowaniu, powinni przebywać w placówce o mniejszym rygorze niż ośrodek resocjalizacyjny i dla nich jest miejsce w domach dziecka. Nie można gloryfikować opieki instytucjonalnej, jednakże niepokojące jest także narastanie przejawów filantropijno - charytatywnego podejścia do zaspokajania potrzeb opiekuńczych. W mediach powszechnie używana jest nazwa sierocińca oraz propagowanie jałmużniczego zbierania środków i przekazywania dzieciom w placówkach. Wracamy zatem do okresu międzywojennego, naruszając podmiotowość placówki i podmiotowość dziecka, przeciwko czemu oponowali wszyscy nasi wielcy wychowawcy.
Zadania i funkcje domu dziecka
Dom dziecka jest placówką opiekuńczo - wychowawczą przeznaczoną dla dzieci i młodzieży do 18 roku życia (w przypadkach szczególnych do 24 r.ż.), pozbawionych trwale lub czasowo opieki w rodzinie własnej. Placówka przejmuje zatem w całości zadania rodzicielskie, opiekę, wychowanie oraz przygotowanie do samodzielnego życia w społeczeństwie. Ma zatem zapewnić warunki prawidłowego rozwoju psychofizycznego (z uwzględnieniem potrzeb emocjonalnych i kompensujących brak domu rodzinnego), odpowiednie warunki mieszkaniowe, codzienne wyżywienie, odzież i inne przedmioty codziennego użytku. W placówce dzieci podlegają opiece pielęgnacyjnej, a w razie potrzeby lekarskiej lub innej specjalistycznej. Wychowankowie pozbawieni całkowicie opieki rodziców podlegają także usamodzielnieniu, czyli wsparciu finansowemu i rzeczowemu po opuszczeniu placówki.
Główne zadania domu dziecka przedstawiają się następująco (Statut Państwowego Domu Dziecka MOiW 1980; Ramowy Statut Domu Dziecka MEN 1999):
1. W zakresie rozwoju osobowości
zaspokojenie potrzeb emocjonalnych kompensujących brak domu rodzinnego;
organizację życia, gwarantującą zachowanie równowagi psychicznej i kształtowanie poczucia bezpieczeństwa;
kształtowanie należytego stosunku do obowiązków, sprzyjającego tworzeniu takich cech osobowości jak: pracowitość, rzetelność, dokładność, solidarność, wytrwałość, punktualność i wewnętrzna dyscyplina;
zdobycie umiejętności współżycia w zespole, wytworzenie potrzeby niesienia wzajemnej pomocy, sprawiedliwość i uczciwość w postępowaniu międzyludzkim;
ukształtowanie takich cech osobowości jak: poczucie własnej godności i szacunku dla godności innych ludzi, skromność w stosunkach międzyludzkich, odwaga cywilna w wyrażaniu myśli i codziennym działaniu, prawdomówność i poszanowanie danego słowa;
kształtowanie społecznej odpowiedzialności;
poszanowanie własności społecznej i osobistej, kształtowanie gospodarności, dyscypliny i ofiarności.
2. W zakresie ochrony zdrowia:
odpowiednie warunki mieszkaniowe i całodzienne wyżywienie, zaopatrzenie w bieliznę, odzież i inne przedmioty codziennego użytku;
warunki do prawidłowego rozwoju fizycznego i utrzymanie dobrego stanu zdrowia;
ogólną opiekę lekarską oraz stałą opiekę lekarzy specjalistów dla wychowanków z grup dyspanseryjnych.
3. W zakresie przygotowania do samodzielnego życia:
realizację obowiązku szkolnego oraz warunki do dalszego kształcenia się, gwarantującego zdobycie kwalifikacji zawodowych (zgodnych z uzdolnieniami i zainteresowaniami) oraz podjęcie pracy;
zdobycie umiejętności pożytecznego zagospodarowania wolnego czasu, ujawniającego i rozwijającego zainteresowania i uzdolnienia;
zdobycie niezbędnej wiedzy w zakresie przygotowania do życia w rodzinie, prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz poznawania pozytywnych wzorów życia rodzinnego;
wyposażenie w podstawowe wiadomości i umiejętności niezbędne do samodzielnej organizacji gospodarstwa domowego;
pomoc w uzyskaniu zgodnej z kwalifikacjami pracy oraz mieszkania warunkującego rozpoczęcie samodzielnego życia.
Zadania wychowawcze, realizowane przez dom dziecka, powinny być odpowiednio zróżnicowane w zależności od potrzeb danego zespołu dzieci, ich wieku, stopnia zaangażowania i zaawansowania w nauce szkolnej, rodzaju zaniedbań wychowawczych oraz aktualnej sytuacji rodzinnej. Zadania te są następujące (Czeredrecka 1997 s.229-230, Wagner 1997, s. 22-23):
1. Wszechstronna znajomość wychowanków - ich dotychczasowych kolei życiowych i środowiska rodzinnego oraz bezpośrednia obserwacja w placówce, indywidualne rozmowy oraz analiza wytworów.
2. Przywracanie równowagi psychicznej poprzez tworzenie rodzinnej atmosfery, zapewnienie dobrego samopoczucia, poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji życiowej. Zadanie to mogą realizować (oprócz wychowawców) także koledzy i rodziny zaprzyjaźnione.
3. Normalizacja sytuacji rodzinnej. Wychowawcy mają za zadanie wypełnianie podstawowych funkcji rodzicielskich oraz kompensowanie braków i niedostatków środowiska rodzinnego a także doprowadzenie do przynajmniej częściowej normalizacji relacji z rodziną naturalną w tym umocnienia lub nawiązania wzajemnych więzi uczuciowych między rodziną i wychowankiem.
4. Zaspokajanie potrzeb życiowych. Dzieci w placówkach nie powinny odbiegać w zakresie standardów materialnych od rówieśników wychowujących się w rodzinie.
5. Tworzenie środowiska wychowawczego sprzyjającego wielostronnemu rozwojowi. Ważnym elementem jest tu wytworzenie w dziecku aktywnej postawy świadomego współdziałania z wychowawcami w pracy nad własnym wychowaniem.
6. Zapewnienie pomyślnej realizacji kształcenia ogólnego i zawodowego. Przygotowanie wychowanków do samodzielnego życia w tym zakresie obejmuje różne dziedziny. Przede wszystkim pomoc w nauce, zapewnienie wypełniania obowiązku szkolnego, pomoc w wyborze kierunku kształcenia w odpowiednim typie szkoły ponadpodstawowej. Ważne jest także stworzenie w placówce odpowiednich warunków do nauki własnej.
7. Kształcenie umiejętności wartościowego wykorzystywania czasu wolnego. Podstawowym warunkiem jest tu zapewnienie możliwości realizacji czasu wolnego według upodobań wychowanków przy jednoczesnym zapewnieniu warunków do kształtowania wartościowych nawyków i zamiłowań. Zajęcia organizowane w placówce powinny być różnorodne, zalecane jest ewoluowanie form pracy od prowadzonych z inicjatywy i pod kierunkiem wychowawcy do zajęć indywidualnych lub zespołowych, samodzielnie organizowanych przez dzieci.
8. Rozwijanie postaw społecznych i nawyków pracy. Należy wdrażać wychowanków do wykonywania różnych czynności na rzecz innych osób oraz wyrabiać gotowość i umiejętność współżycia i współdziałania w zespole oraz w kontaktach indywidualnych.
Przyswojenie praktycznych umiejętności i wiadomości. Chodzi tu o nauczenie zaradności życiowej, umiejętności racjonalnego gospodarowania własnymi rzeczami i pieniędzmi. Można zlecać dzieciom dokonywanie zakupów oraz załatwianie różnych spraw w urzędach, co pomaga w zdobywaniu doświadczeń życiowych.
Obok zadań związanych z pracą wychowawczą istnieją także zalecenia dotyczące pracowników domów dziecka (Ramowy Statut Domu Dziecka MEN 1999).
Do zadań wychowawcy należy:
tworzenie serdecznej atmosfery, sprzyjającej rozwojowi uczuć i więzi emocjonalnych;
utrzymywanie kontaktów z rodzinami wychowanków;
współdziałanie z opiekunami prawnymi i rodzinami zaprzyjaźnionymi;
wdrażanie wychowanków o przestrzegania higieny osobistej oraz porządku i czystości otoczenia, prac samoobsługowych i porządkowych;
współdziałanie z lekarzem i pielęgniarką w zakresie utrzymania dobrego stanu zdrowia wychowanków oraz opieka w czasie choroby;
współpraca ze szkołami, do których uczęszczają wychowankowie, oraz, w miarę potrzeby, organizowanie pomocy w nauce;
zaopatrywanie wychowanków w odpowiednią odzież i inne przedmioty osobistego użytku;
odpowiedzialność za wyposażenie usamodzielnianych wychowanków;
utrzymywanie kontaktów z usamodzielnionymi wychowankami w początkowym okresie ich samodzielnego życia;
prowadzenie dokumentacji grupy.
Do zadań pedagoga należy:
rozpoznawanie sytuacji wychowawczej, opiekuńczej i prawnej wychowanka;
współdziałanie z sądami i ośrodkami adopcyjno - opiekuńczymi w sprawach wychowanków;
przygotowywanie warunków powrotu wychowanka do rodziny;
podejmowanie działań związanych z uregulowaniem sytuacji prawnej i majątkowej wychowanków;
udzielanie pomocy wychowankom w rozwiązywaniu szczególnie trudnych problemów życiowych;
udzielanie pomocy usamodzielnianym wychowankom;
interesowanie się losami i wspieranie usamodzielnionych wychowanków.
W założeniach teoretycznych oprócz podstawowych zadań uwzględnia się także funkcje opiekuńcze. Ich znaczenie jest bardzo istotne (Dąbrowski 1994, s.188-189) gdyż wskazują, czego można i należy oczekiwać od opiekuna w sensie rezultatów sprawowanej opieki oraz stanowią ogólne wskaźniki bezpośrednich i pośrednich efektów działalności opiekuńczej. Określają także rolę opiekuna i pozwalają ustalać i weryfikować zadania opiekuńcze. Do opiekuńczych należą następujące funkcje:
homeostatyczna - ciągłe doprowadzanie do osiągania optymalnego stanu zaspokojenia wielorakich potrzeb;
egzystencjalna - w rezultacie spełniania się funkcji pierwszej dochodzi do zachowania życia i zdrowia z ich określonymi jakościami, wielostronnego rozwoju, określonego poziomu normalności funkcjonowania oraz umożliwiania wychowywania;
regulacyjna - rozbudzanie i regulowanie potrzeb oraz granic, norm i sposobów ich zaspokajania;
usamodzielniająca - doprowadzenie do względnie pełnej samodzielności i niezależności życiowej;
socjalizacyjna - uspołecznienie i ukulturalnienie potrzeb oraz ich zaspokojenie.
W pracy domu dziecka uzupełnienie i rozwinięcie założeń teoretycznych stanowią funkcje wychowawcze (Dąbrowski 1984, Czeredrecka 1997, s. 231). Do najczęściej wymienianych i realizowanych przez pedagogów w placówkach należą:
readaptacyjna - przysposobienie wychowanka do nowych warunków życia w grupie, placówce, klasie;
kompensacyjna - niwelowanie odchyleń w rozwoju dziecka i wyrównywanie braków wynikłych z niepełnowartościowego środowiska rodzinnego oraz ustalenie i realizacja indywidualnego planu pracy z wychowankiem, zadania psychoterapeutyczne, leczenie, konsultacje ze specjalistami;
opiekuńcza - zaspokajanie potrzeb, czuwanie nad bezpieczeństwem i zdrowiem poprzez rozpoznanie i zaspokojenie indywidualnych potrzeb podopiecznych;
wychowawcza - działania skierowane na wielostronny rozwój osobowości dziecka i stymulowanie jego aktywności poprzez tworzenie sytuacji wychowawczych, kształtowanie poglądów i postaw społeczno - moralnych, przekazywanie wiedzy ogólnej i zawodowej, przygotowanie do samodzielnego życia, kształtowanie pozytywnych cech charakteru i właściwej hierarchii wartości.
profilaktyczna - usuwanie czynników zagrażających prawidłowemu rozwojowi wychowanków.
Podsumowując dotychczasowe rozważania można dojść do wniosku, że współczesny dom dziecka jest placówką wielofunkcyjną, realizującą różnorodne zadania opiekuńcze oraz wychowawcze. Stanowi środowisko rozwojowe dla tych dzieci i młodzieży, które z różnych powodów nie mogą przebywać z rodziną naturalną. Prawidłowa realizacja wymienionych funkcji i zadań powinna całkowicie kompensować braki i zaniedbania wychowanków. Tak się jednakże nie zawsze dzieje. Powodów można znaleźć wiele - od specyfiki samych wychowanków po niewystarczającą wiedzę kadry pedagogicznej. Nie jest to wszakże najistotniejsze, chociaż przydatne przy diagnozie niepowodzeń. Jeżeli rzeczywiście mamy do czynienia z problemami finansowymi lub z wychowankiem trudnym, który trafia on pod opiekę niedoświadczonego wychowawcy to można tylko ubolewać, że panuje powszechna bieda w opiece społecznej lub że do zawodu pedagoga nie trafiają właściwi ludzie. Ważniejsze wydaje się popularyzowanie nowatorskich form pracy w placówkach - jako przykładu umiejętności radzenia sobie w tak trudnych dla placówek opiekuńczo - wychowawczych czasach.
Nowatorski model domu dziecka
W wielu współczesnych domach dziecka pojawiają się działania pedagogiczne zasługujących na opisanie i, być może, zastosowanie w innych instytucjach. Jedną z takich placówek jest Dom Dziecka im. Wandy Rutkiewicz we Wrocławiu. Już w okresie poprzedzającym zmiany ustrojowe w placówce było inaczej niż w przeciętnych domach dziecka. Istniał co prawda system rodzinkowy, ale w każdej z grup jednym z trzech wychowawców zawsze był mężczyzna. Dzieci miały zatem dwie „ciocie” i jednego „wujka” w najbliższym otoczeniu, a oprócz tego „wujka dyrektora” (od lat jest nim Janusz Kur) oraz „ciocię pedagog” (Alicję Woszczyńską). W Domu nie uznawano „nomenklaturowego” nazewnictwa, charakterystycznego dla placówek, stąd też nie było napisów na drzwiach, z określeniem „grupa x” czy „toaleta”, bo przecież w domach takich napisów nie ma, a każdy wie, gdzie znajdują się poszczególne pomieszczenia. Wszystkie zadania opiekuńczo - wychowawcze realizowane były według typowych standardów, jednakże niejako wyprzedzały rzeczywistość. Prowadzona była bowiem stała współpraca z rodzicami wychowanków, zmierzająca do ułatwienia dzieciom powrotu do rodziny naturalnej. Realizowano też pracę w rodzinach zaprzyjaźnionych - dla tych dzieci, u których powrót do rodziny biologicznej był niemożliwy oraz nie było szans na adopcję czy rodzinę zastępczą. Już pod koniec lat osiemdziesiątych zwracano uwagę na usamodzielniających się wychowanków - prowadzone były zajęcia z cyklu „jestem samodzielny”, wprowadzające nastoletnie dzieci w różnego rodzaju sytuacje społeczne, których (ze względu na brak wsparcia rodziny naturalnej) do tej pory nie doświadczały. Uczono zatem, jak zarejestrować się do lekarza, nadać telegram na poczcie, zrobić zakupy na rodzinną kolację czy przygotować się na rozmowę z pracodawcą. Zmiany transformacyjne przyniosły weryfikację metod wychowania. Spowodowane to było przede wszystkim zmianą dzieci, które zaczęły pojawiać się w Domu. Coraz więcej wychowanków pochodziło z rodzin niewydolnych wychowawczo, dotkniętych bezrobociem i niezaradnością, a mniej z patologicznych. Jednocześnie zwiększyła się liczba dzieci trudnych, wymagających terapii resocjalizacyjnej. Z tym jednak nie było problemu, gdyż wychowawcy w Domu są zarówno absolwentami pedagogiki opiekuńczo - wychowawczej jak i resocjalizacji. Większe komplikacje przyniosła zmiana systemu społecznego i przekazanie kompetencji finansowania placówek z budżetu centralnego na środowiska lokalne. Zabrakło też wsparcia w pomocy usamodzielniającym się wychowankom w kwestii znalezienia pracy czy też mieszkania w hotelu robotniczym. Powód był prosty - duże zakłady przemysłowe zaczęły masowo upadać, a hotele robotnicze praktycznie przestały istnieć. Pojawił się zatem problem w jaki sposób przygotować wychowanków do samodzielnego życia poza placówką, aby mogły się odnaleźć w zmienionej rzeczywistości.
Pierwszym, nowatorskim krokiem na tej drodze, była reorganizacja struktury Domu. 1.X.1998 roku z trzech grup rodzinkowych pozostały dwie. Trzecia została zamieniona w małe, trzypokojowe mieszkanie, z własna kuchnia i łazienką. Dalej funkcjonują tu zmieniający się wychowawcy, jednakże to dzieci (od 15 do 18 roku życia) są gospodarzami. Sami robią zakupy, sprzątają, gotują, urządzają przyjęcia. Oczywiście wychowawcy są ciągle potrzebni - pomagają, doradzają, nadzorują wydawanie pieniędzy, jednakże ostateczny głos mają dzieci. Pojawiały się wszakże sytuacje, gdy na początku miesiąca były robione większe zakupy droższych produktów, a pod koniec miesiąca trzeba się było zadowolić skromniejszymi posiłkami. Była to jednak szkoła życia, którą przechodzi każdy młody człowiek, opuszczający rodzinę, zobligowany do samodzielności.
Jednakże grupa usamodzielnienia nie dawała gwarancji na prawidłowe funkcjonowanie wychowanków w realnych warunkach. Ostatecznie jest to grupa w domu dziecka, a nie w tradycyjnym środowisku społecznym. Pojawił się zatem projekt utworzenia grupy autonomicznej poza placówką, przeznaczonej dla młodzieży, która w niedługim czasie ma opuścić Dom, obejmującą opieką do 8 wychowanków obu płci z bezpośrednią opieką dochodzącego pedagoga. Nad tym projektem pracowali wychowawcy z Domu, jednakże jego głównym autorem i realizatorem jest Piotr Szafarowicz. Założono, że dorastająca młodzież, pełnoletnia ale jeszcze ucząca się, powinna zamieszkać wśród ludzi, w zwykłym mieszkaniu i nawiązywać normalne interakcje z sąsiadami, a poza tym ciągle uczyć się samodzielności, tak jak w trzeciej grupie. Koncepcja zaczęła się rysować już przy powstaniu trzeciej grupy, jednakże z realizacja trzeba było trochę poczekać. 1.04.2000r. Dom Dziecka zmienił nazwę na Dom dla Dzieci oraz organ zarządzający - z placówki państwowej stał się niepubliczna, zawiadywaną przez Towarzystwo „Nasz Dom”. Wchodząc w inne rozliczenia finansowe można było urealnić wynajęcie mieszkania na rzecz Grupy Autonomicznej. Przygotowania przebiegały już w szybszym tempie, miesiące wakacyjne stały się czasem urządzania nowego Domu na Polance. Tradycyjnie były pewne problemy - meble przywieziono nie takie, potem wymieniano, nie działała należycie instalacja wodna. Szóstka wychowanków, zakwalifikowana do Grupy Autonomicznej spędzała w nowym mieszkaniu wiele czasu - porządkując i ustawiając sprzęty w swoim domu. Wreszcie przyszedł dzień 2 września 2000 roku i nastąpiło uroczyste otwarcie grupy.
Grupa Autonomiczna, jak każda placówka opiekuńczo - wychowawcza, posiada swój statut. Jego główne zapisy określają charakter, cele i zadania pracy z młodzieżą. Grupa jest zatem filią Domu dla Dzieci im. Wandy Rutkiewicz, Towarzystwa „Nasz Dom” we Wrocławiu, ul. Lekcyjna 29, znajduje się w mieszkaniu poza terenem placówki macierzystej, zapewnia warunki lokalowe i bytowe dla młodzieży trwale pozbawionej opieki własnej rodziny. Głównym celem działalności grupy autonomicznej jest przygotowanie starszych wychowanków do samodzielnego życia poprzez aktywny udział w społeczności środowiskowej i lokalnej a pobyt w grupie autonomicznej jest okresem chronionego usamodzielnienia wychowanka. Zadania grupy autonomicznej to:
a) funkcjonowanie w warunkach zbliżonych do rodziny, w której każdy członek ma jasno określone miejsce i zadania,
b) wpajanie norm i zachowań życia społecznego i rodzinnego,
c) nauka racjonalnego gospodarowania oraz zarządzania środkami finansowymi,
d) wdrażanie do współodpowiedzialności i współdecydowania o organizacji życia codziennego,
e) samodzielne załatwianie spraw mieszkaniowych i zawodowych,
f) wdrażanie do porządku, obowiązkowości i odpowiedzialności za powierzone mienie stanowiące własność grupy,
g) kształtowanie poczucia odpowiedzialności za własne decyzje i zachowanie.
Organem prowadzącym grupę autonomiczną jest Dom dla Dzieci im. Wandy Rutkiewicz Towarzystwa „Nasz Dom”, zatem zarówno wychowankowie jak i wychowawca podlegają dyrektorowi Domu. jednakże organami decydującymi o funkcjonowaniu grupy jest Rada Domu oraz społeczność grupy autonomicznej, która jest kolegialnym organem, składającym się z wychowawcy prowadzącego grupę i wychowanków. Zebrania społeczności organizowane są, co najmniej raz w miesiącu lub częściej, na wniosek wychowawcy lub członków grupy. Do zadań społeczności należy:
a) tworzenie, zatwierdzanie i kontrolowanie zasad funkcjonowania grupy,
b) tworzenie warunków i atmosfery zbliżonych do warunków rodzinnych,
c) dążenie do integracji grupy,
d) rozwiązywanie sytuacji trudnych i konfliktowych,
e) kształtowanie i kontrolowanie budżetu grupy,
f) inicjowanie działań usprawniających funkcjonowanie grupy,
g) pomoc w aklimatyzacji nowym wychowankom.
W zakresie organizacyjnym grupa autonomiczna obejmują opieką stałą (w zależności od warunków mieszkaniowych) maksymalnie do 10 wychowanków (obecnie 8) i może być (obecnie jest) placówką koedukacyjną.
W zakresie utrzymania i rozliczania grupa autonomiczna jest finansowana poprzez dotację gminy/powiatu, część kosztów ponoszą wszakże członkowie grupy ze środków własnych (stypendia socjalne, dochody własne). Wysokość stypendium dla członka grupy jest przyznawana według indywidualnych możliwości zarobkowych oraz aktualnej sytuacji szkolnej i zawodowej.
Członkiem grupy autonomicznej może zostać wychowanek Domu dla Dzieci im. W. Rutkiewicz we Wrocławiu, powyżej 17 roku życia, który uczy się w szkole dziennej bądź studiuje na studiach dziennych lub zdobywa kwalifikacje zawodowe, pracuje i uczy się w szkole funkcjonującej w trybie zaocznym lub wieczorowym. Członkowie mogą przebywać w grupie autonomicznej do 24 roku życia, jeżeli jest to niezbędne z powodu kontynuowania nauki lub innych sytuacji losowych. Podstawą przyjęcia wychowanka do grupy autonomicznej jest decyzja Rady Domu. Każdy nowy członek grupy podpisuje kontrakt, który zawiera indywidualny plan rozwoju oraz zobowiązanie do przestrzegania regulaminu grupy autonomicznej a wszelkie zmiany kontraktu są wprowadzane za zgodą wychowawcy i Rady Domu. Wychowankowie, którzy ukończyli 18 rok życia podpisują umowę cywilno-prawną, której przedmiotem jest zabezpieczenie wynajętego mieszkania wraz z wyposażeniem. Zgodnie z umową zabezpieczeniem finansowym ewentualnych szkód i zniszczeń jest wyprawka wychowanka do pełnej wysokości.
Wychowanków grupy autonomicznej obowiązują prawa i obowiązki. Każdy jej członek współuczestniczy w organizacji życia grupy, ma wszelkie prawa i obowiązki wynikające z przepisów prawnych oraz ma obowiązek realizowania w czasie pobytu w grupie autonomicznej założeń kontraktu.
Pobyt członka w grupie autonomicznej jest czasowy i może ustać z powodu nie realizowania założeń kontraktu, usamodzielnienia lub ustania przyczyn umieszczenia wychowanka poza rodziną i jego powrotu do rodziny.
Wychowawcy grupy autonomicznej są wyznaczani przez dyrektora Domu dla Dzieci i pracują z wychowankami na zasadzie indywidualnych planów pracy stworzonych wspólnie z wychowankiem. Do zadań wychowawcy należy:
a) odpowiedzialność za prawidłowe funkcjonowanie grupy,
b) tworzenie serdecznej atmosfery w grupie,
c) dbałość o integrację grupy,
d) dbałość o wyposażenie grupy,
e) nadzorowanie realizacji kontraktów,
f) odpowiedzialność za wszelką dokumentację dotyczącą grupy,
g) kontrolowanie ważnych spraw życiowych wychowanków,
h) współpraca ze szkołami dziennymi,
i) odpowiedzialność za wyposażenie usamodzielnianych wychowanków,
j) utrzymywania kontaktów z wychowankami usamodzielnionymi,
k) utrzymywania kontaktów z rodzinami wychowanków.
W przypadku choroby lub urlopu wychowawcy Dyrektor wyznacza zastępstwo. Wychowawca jest zobowiązany do składania Radzie Domu sprawozdań dotyczących funkcjonowania grupy, działalności finansowej grupy oraz realizacji indywidualnych planów rozwoju wychowanków.
Grupa autonomiczna jest zobowiązana do prowadzenia ewidencji obejmującej indywidualne kontrakty, indywidualne plany rozwoju oraz dokumentacji dotyczącej budżetu w formie zeszytu zakupów jak i rachunków.
W grupie autonomicznej obowiązuje także regulamin. Szczegółowo ujęte są w nim poszczególne kwestie, związane zarówno z warunkami przyjęcia do grupy i jej opuszczenia jak i prawa i obowiązki wychowanków.
Członkami grupy autonomicznej mogą być tylko wychowankowie pełnoletni, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach osoby, które ukończyły 17 rok życia. Decyzję o przejściu do grupy podejmuje Rada Domu. Wychowanków dotyczą wszelkie przywileje i obowiązki wynikające z polskiego prawa w odniesieniu do osób pełnoletnich. Pobyt w grupie jest równoznaczny z usamodzielnieniem wychowanka Domu dla Dzieci z zastrzeżeniem okresu ochronnego związanego z ukończeniem szkoły, zdobyciem zawodu i uregulowaniem własnej sytuacji mieszkaniowej.
Każdy członek grupy autonomicznej ma obowiązek:
1. Przestrzegania zasad współżycia społecznego w grupie oraz społeczności lokalnej, poszanowania godności i podmiotowości innych osób.
2. Dbania w własne zdrowie, racjonalne odżywianie i bezpieczeństwo.
3. Nauki w trybie dziennym, przyuczenia do zawodu lub pracy i nauki w systemie wieczorowym bądź zaocznym.
4. Podejmowania wszelkich starań w celu regulacji własnej sytuacji mieszkaniowej.
5. Przygotowywania posiłków zgodnie z wewnętrznymi ustaleniami członków grupy.
6. Sumiennego sprzątania wszystkich ogólnodostępnych pomieszczeń grupy oraz dbanie o ład i porządek własnego pokoju.
7. Dokonywania zakupów zgodnie z wewnątrzgrupowymi ustaleniami.
8. Regularnego i terminowego opłacania należności za zużyty gaz, prąd, wodę oraz rozmowy telefoniczne, czyli rozliczanie liczników wody, prądu i gazu poprzez podzielenie należnej kwoty przez ilość osób zamieszkałych oraz rozliczanie rachunku telefonicznego poprzez podzielenie kosztów abonamentu oraz bilingu przez ilość osób zamieszkałych oraz opłatę za przeprowadzone własne rozmowy zgodnie z wykazem / bilingiem /.
9. Przestrzegania ciszy nocnej obowiązującej w godzinach między 22:00 a 6:00.
10. Informowania wychowawcy grupy o nieobecności w mieszkaniu poza ustalonymi godzinami pracy bądź nauki lub dokonywania wpisu w zeszycie zwolnień. W przypadku wychowanków nieletnich zwolnienie na noc możliwe jest wyłącznie za zgodą wychowawcy prowadzącego grupę.
11. Dbania o powierzone mienie oraz podejmowania wszelkich starań w celu zapobieżenia zniszczeniom.
Każdy członek grupy autonomicznej ma prawo:
Do zdobycia zawodu lub wykształcenia zgodnie z własnym potrzebami i preferencjami.
2. Do ubiegania się o stypendium, którego wysokość i czas otrzymywania uzależnia się od oceny sytuacji szkolnej, zawodowej oraz indywidualnych możliwości zarobkowych. W przypadku podania nieprawdziwych danych przez członka grupy kwota stypendium może być zmniejszona lub zawieszona.
3. Do ciszy, spokoju, odpowiednich warunków do nauki i odpoczynku.
4. Do wyrażania opinii i doradztwa w sprawach związanych z funkcjonowaniem grupy oraz budżetu.
5. Przyjmowania własnych gości do godziny 22:00.
6. Korzystania z wszelkich domowych urządzeń zgodnie z ich przeznaczeniem.
7. Do pomocy ze strony wychowawcy w sprawach, których samodzielne załatwienie przekracza możliwości członka grupy.
W grupie autonomicznej obowiązują jeszcze dodatkowe rygory np. na terenie mieszkania obowiązuje zakaz picia alkoholu oraz rozprowadzania i używania narkotyków w każdej postaci. Przyjmowanie gości w porze nocnej jest niewskazane, chociaż możliwe, ale tylko w porozumieniu z wychowawcą. Koszty napraw sprzętu domowego nie związane z celowym i bezmyślnym ich uszkodzeniem przez określoną osobę, zostają solidarnie ponoszone przez wszystkich mieszkańców domu. Wszyscy mieszkańcy są zobowiązani do pilnowania własnego kompletu kluczy, zabrania się także odstępowania ich komukolwiek. W przypadku straty kluczy osoba zobowiązana jest do natychmiastowej wymiany zamków oraz dorobienia kluczy dla wszystkich mieszkańców na własny koszt. Konsekwencjami rażącego lub nagminnego łamania regulaminu są:
1/ pisemne upomnienie z adnotacją w dokumentach wychowanka,
2/ po otrzymaniu dwukrotnego upomnienia przeniesienie do grupy macierzystej w przypadku osób niepełnoletnich lub ustanie pobytu w grupie autonomicznej poprzez usamodzielnienie ostateczne wychowanka pełnoletniego w terminie 7 dni od wydania decyzji.
Zaprezentowany model domu dziecka pozostaje w zgodzie z najnowszymi założeniami reformy placówek opiekuńczo - wychowawczych (Polkowski 1999), szczególnie w zakresie innowacyjności i realizacji wielostronnych zadań. Zarówno w Domu dla Dzieci jak i w Grupie Autonomicznej kładzie się duży nacisk na rodzinną atmosferę, wspieranie rozwoju podopiecznych oraz tworzenie długoterminowych planów pracy (indywidualnych planów rozwoju). W stosunku do wychowanków starszych dominuje rozwijanie motywacji do poprawy lub zmiany systemu wartości oraz ukierunkowanie na zmianę własnego położenia i źródeł problemów osobowościowych oraz związanych z relacjami międzyludzkimi. Wychowankowie najstarsi są wspierani w rozwoju kompetencji społecznych, związanych z prawidłowym nawiązywaniem relacji międzyludzkich oraz wzmacniani w zakresie umiejętności życia w środowisku w tym: w domu, szkole, pracy, w sytuacjach konieczności korzystania z usług medycznych, pomocy socjalnej, biura zatrudnienia, usług prawnych itp.
Podsumowanie
Współczesny system opiekuńczo - wychowawczy przechodzi istotne przeobrażenia. Korzystnym zjawiskiem jest niewątpliwie rozszerzanie się adopcji, rodzinnych form opieki oraz powstawanie coraz większej liczby placówek środowiskowych, wspierających wychowanka w miejscu zamieszkania. Jednakże całkowita likwidacja domów dziecka jest, jak już wspominałam wcześniej, raczej niemożliwa. Nie wszystkie dzieci, opuszczone z różnych powodów przez biologicznych rodziców, trafiają do adopcji lub rodzinnych form opieki. Pojawia się także problem nastoletnich sierot biologicznych, dla których musi pozostać jakieś miejsce na ziemi. To, że ogranicza się liczbę domów dziecka jest budujące, oznacza bowiem, że coraz mniej dzieci potrzebuje instytucjonalnego wsparcia. Jednakże dla tych, które nie mają innej możliwości - dom dziecka powinien pozostać jako Dom, ale pod warunkiem, że będzie to placówka taka, jak opisana.
Bibliografia
Czeredrecka B.: Dom dziecka [w:] J. Brągiel, S. Badora (red): Formy pracy opiekuńczo - wychowawczej, Częstochowa 1997, WSP Częstochowa;
Dąbrowski Z.: Pedagogika opiekuńcza w zarysie, T I, Olsztyn 1994, WSP Olsztyn;
Dąbrowski Z.: Podstawowe wyznaczniki, założenia i elementy modelu wzorca domu dziecka, Olsztyn 1984, WSP Olsztyn;
Kelm A.: Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000, „Żak”;
Polkowski T.: Standardy usług profilaktyczno - opiekuńczych, Warszawa 1999, Towarzystwo NASZ DOM;
Ramowy Statut Domu Dziecka MEN [w:] Rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej w sprawie rodzajów i zasad działania placówek opiekuńczo - wychowawczych i resocjalizacyjnych oraz ramowych statutów tych placówek (Dz. U. z dn. 28 marca 1994, Załącznik nr 2; ze zmianami Dz. U. z dn. 17.sierpnia 1999);
Regulamin Grupy Autonomicznej, maszynopis powielony, dostępny w Domu dla Dzieci im. Wandy Rutkiewicz, Towarzystwa „Nasz Dom” we Wrocławiu, ul. Lekcyjna 29;
Statut Grupy Autonomicznej, maszynopis powielony, dostępny w Domu dla Dzieci im. Wandy Rutkiewicz, Towarzystwa „Nasz Dom” we Wrocławiu, ul. Lekcyjna 29;
Statut Państwowego Domu Dziecka, (Dziennik Urzędowy MOiW 1980 nr 4, poz. 22);
Wagner I.: Sieroctwo społeczne - przyczyny, następstwa, formy kompensacji, Częstochowa 1997, WSP Częstochowa;
8