1. Definicja pojęcia pacjent.
Rozważania nad tym słowem należy zacząć od etymologicznego kontekstu tego słowa. Otóż słowo „pacjent” pochodzi od łacińskiego wyrazu „patiens” oznaczającego „cierpiącego”, „chorego”. Z kolei według Małego słownika języka polskiego, pacjent to chory zwracający się po poradę do lekarza, znajdujący się pod jego opieką. W języku polskim oba te słowa często są używane jako synonimy, choć nie do końca jest to poprawne. Z drugiej strony wśród wielu autorów można spotkać liczne głosy, mówiące o tym, iż słownikowe ujęcie słowa pacjent jest zbyt wąskie, ponieważ nie obejmuje osób, które są zdrowe i zgłaszają się do lekarza po poradę w celach profilaktycznych czy też osób będącymi dawcami komórek, tkanek i narządów pobieranych w celach transplantacyjnych za ich życia, a którzy przed dokonaniem transplantacji są zdrowi a dopiero po niej doznają uszczerbku na zdrowiu. Podobnie wypowiadają się również M. Boratyńska i P. Konieczniak którzy zauważają, że koieta rodząca w szpitalu ginekologiczno-położniczym jest pacjentem ale ciężko ją nazwać osobą chorą. Polskie przepisy nie zawierają legalnej definicji pojęcia pacjent. W doktrynie jedynie K. Wojtczak podjęła się próby zdefiniowania tego pojęcia. Według niej pacjentem może być zarówno osoba chora jak zdrowa, ponieważ ze świadczeń zdrowotnych korzystać może nie tylko osoba hospitalizowana czyli dotknięta chorobą ewidentnie, ale również osoba zdrowa badająca swój stan zdrowia profilaktycznie. Ta sama autorka uważa, iż na pojęcie pacjent składa się trzy elementy. Po pierwsze pojęcie to odnosi się wyłącznie do osoby fizycznej, po drugie odnosi się do osoby fizycznej otrzymującej świadczenie zdrowotne bez względu na prawo do jego otrzymania jak również osoba, która oczekuje świadczenia zdrowotnego zgodnie z opartą na kryteriach medycznych procedurą ustalającą kolejność dostępu do tych świadczeń. Ostatnim elementem jest fakt, iż słowo pacjent zawsze odnosi się zawsze do osoby pozostającej z tytułu oczekiwanego lub udzielanego świadczenia zdrowotnego w relacji z osobą wykonującą zawód medyczny, niezależnie czy wykonuje swój zawód pracując w zakładzie opieki zdrowotnej czy też poza nim.
Drugim pojęciem, które należałoby wyjaśnić jest pojęcie praw pacjenta. Mówiąc o prawach pacjenta należy zaznaczyć dwa poziomy relacji w jakich może występować osoba będąca pacjentem. Pierwszym rodzajem relacji jest relacja pacjent a szeroko rozumiane władze publiczne. Chodzi tutaj o obywatela, któremu władze publiczne mają obowiązek zagwarantowania określonych praw, takich jak prawo ochrony zdrowia oraz dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej, które są finansowane ze środków publicznych. W tym przypadku prawa pacjenta mają charakter norm ogólnych.
Drugi rodzaj relacji, to relacje pacjent a konkretny zakład opieki zdrowotnej, lekarz. W tym ujęciu prawa pacjenta mają charakter norm konkretnych, które z jednej strony wskazują obowiązki podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych czyli lekarzy, pielęgniarek a z drugiej wskazują prawa pacjenta związane z ochroną jego dóbr osobistych, jak np. prawo do decydowania o swoim losie czy do poszanowania godności i nienaruszalności.
Zatem prawa pacjenta należy rozumieć jako ogół przepisów prawnych, które mówią o tym, czego pacjent może oczekiwać od władz publicznych oraz podmiotów udzielających mu świadczeń zdrowotnych lub przez które świadczenia te są dokonywane, a także które określają zarazem obowiązki tychże władz i podmiotów wobec pacjenta. Dodatkowo są nimi normy określające sposoby przestrzegania a także dochodzenia praw pacjenta w stosunku do władz, podmiotów które tych praw nie przestrzegają.
Konstrukcja praw pacjenta w Polsce ma charakter administracyjnoprawny, gdyż prawa pacjenta są regulowane przez akty prawne zaliczane do kategorii materialnego prawa administracyjnego. Stosunek łączący pacjenta z podmiotem udzielającym świadczeń zdrowotnych może mieć dwojaki charakter. Zazwyczaj będzie to stosunek administracyjnoprawny. Taka sytuacja mam miejsce, gdy pacjent korzysta ze świadczeń udzielanych przez zakłady opieki zdrowotnej. Z drugą sytuacją mamy natomiast do czynienia wtedy, gdy pacjent korzysta ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmioty, które nie są zakładem opieki zdrowotnej. W tym przypadku podstawę nawiązania stosunku, który umożliwia udzielenie świadczeń będzie prawo cywilne. Niezależnie od treści stosunku prawnego i podstawy jego zawarcia, pacjent ma zagwarantowaną ochronę swych praw. Jakiekolwiek ograniczenie lub wyłączenie umowne obowiązywania określonego prawa pacjenta należy uznać za sprzeczne z polskim porządkiem prawnym. Podsumowując, należy podkreślić, ze przepisy kreujące prawa pacjenta zapewniają wszechstronną ochronę osobie korzystającej ze świadczeń zdrowotnych, niezależnie od podmiotu udzielającego tych świadczeń oraz miejsca ich udzielenia. Obowiązek poszanowania praw pacjenta, który spoczywa na osobach wykonujących zawody medyczne wynika także z treści medycznych kodeksów deontologicznych takich jak Kodeks Etyki Lekarskiej.
2. Międzynarodowe źródła praw pacjenta.
Regulacje prawne odnoszące się do praw pacjentów możemy znaleźć w licznych aktach prawnych o zasięgu międzynarodowym. Pośrednio prawa te są regulowane w szczególności przez Powszechną Deklarację Praw Człowieka (1948 r. )., Europejską Konwencję Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 r.). Druga z nich statuuje podstawowe prawa człowieka jako wolności indywidualne i publiczne, takie jak prawo do życia, zakaz poniżającego traktowania, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Mogą one być zawieszone tylko w czasie wojny lub innego rodzaju sytuacji krańcowej, nie dotyczy to jednak prawa do życia i zakazu poniżającego traktowania. Wiele artykułów konwencji odnosi się pośrednio lub bezpośrednio do pacjentów i ich sytuacji podczas leczenia. Konwencja zawiera również ograniczenia, jakie państwo może stosować w jej wykonaniu, jednakże jest to katalog zamknięty. Ograniczenia te mogą wynikać z uwagi na ochronę bezpieczeństwa państwa i bezpieczeństwa publicznego, ochronę zdrowia, ochronę praw i wolności innych osób lub potrzebę zapobieganiu ujawnieniu informacji poufnych. Kolejnym dokumentem jest Europejska Karta Społeczna (1961 r.) Wśród praw społecznych i ekonomicznych wskazuje na prawo człowieka do ochrony zdrowia i zabezpieczenia społecznego, porady medycznej, systemu zabezpieczenia społecznego oraz korzystania z usług opieki społecznej. Wymienia ona poszczególne prawa jak np. prawo do korzystania z wszelkich środków, które pozwalają osiągnąć jak najlepszy stan zdrowia.
Innymi aktami odnoszącymi się także do praw pacjenta są Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966 r.) i Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych (1966 r.).
Kolejnym dokumentem, ustanowionym przez Unię Europejską jest Karta Praw Podstawowych z 2000 r. Poprzez jej przyjęcie każdy obywatel Unii Europejskiej ma jasno określone prawo do ochrony zdrowia, ubezpieczeń społecznych, pomocy społecznej, prawo do wolności, które jest rozumiane jako prawo do podejmowania samodzielnych, autonomicznych decyzji w ważnych dla życia i zdrowia sprawach, po uzyskaniu niezbędnych do tego informacji. Karta wprowadza wymóg zgody na interwencję medyczną.
Szczególne znaczenie ma Europejska Konwencja Bioetyczna z 1997 r., która chroni godność człowieka oraz przysługujące mu prawa i wolności przed zagrożeniami związanymi z szybkim postępem nauk medycznych i biologicznych. Konwencja ta wprowadza prymat istoty ludzkiej nad wyłącznym interesem społeczeństwa do nauki, zobowiązuje państwa do podjęcia odpowiednich działań w celu zapewnienia sprawiedliwego dostępu do opieki medycznej, ustanawia, iż nie można przeprowadzać interwencji medycznej bez swobodnej i świadomej zgody pacjenta oraz przewiduje ochronę osób niezdolnych do wyrażenia zgody. Stanowi również prawo każdego do poszanowania sfery życia prywatnego w zakresie informacji dotyczących jego zdrowia. Określa również minimalny standard ochrony praw pacjenta w dziedzinie zastosowań biologii i medycyny, który państwo może podwyższyć. Konwencja wskazuje również na prawo pacjenta do świadomego uczestnictwa w procesie medycznym, poprzez wyrażenie lub odmowę zgody na interwencję medyczną. Pacjent również ma prawo do poznania wszelkich informacji dotyczących jego zdrowia. Dużo uwagi poświęca eksperymentowi medycznemu, poprzez informację o:
- celu
- przebiegu
- naturze spodziewanych korzyści
- ryzyku, jakie jest związane z jego przeprowadzeniem.
Stanowi iż każdy ma też prawo do odstąpienia od eksperymentu na każdym jego etapie. Ustanawia także podstawowe prawo pacjenta, czyli prawo do informacji o stanie zdrowia, która to informacja może być udzielona wyłącznie samemu pacjentowi lub jego przedstawicielowi ustawowemu lub osobie przez niego wskazanej.
Polska podpisała tą konwencję, lecz nie została ona do tej pory przez nasz kraj ratyfikowana, co skutkuje tym, iż zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 27 października 2005 r. (III CK 155/05, OSN 7-8/2006, poz. 137) do czasu zakończenia procesu ratyfikacyjnego, stanowi ona istotną wskazówkę interpretacyjną wykładni polskiego prawa.
Dużą rolę w kształtowaniu praw pacjenta odgrywają Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) oraz Światowe Stowarzyszenie Medyczne (WMA), które wydały wiele dokumentów dotyczących opieki zdrowotnej oraz praw pacjenta, m. in. wydane przez WMA Deklaracja Lizbońska o prawach pacjenta (1981 r.) czy zasługującą na szczególną uwagę Deklarację Praw Pacjenta przedstawioną przez WHO z 1994 r. Dokument ten stwierdza, iż każdy ma prawo do:
- poszanowania swojej osoby jako osoby ludzkiej,
- samodecydowania o proponowanych procedurach medycznych oraz o zgodzie lub jej odmowie na działania medyczne,
- poszanowania integralności fizycznej i psychicznej oraz poczucia bezpieczeństwa swojej osoby, co przejawia się w zakazie dokonywania na nim działań medycznych bez jego zgody, chyba że jest niezdolny do wyrażenia zgody a natychmiastowe działanie lekarza jest konieczne, niepoddawanie go badaniom naukowym bez jego zgody,
- poszanowania swojej prywatności, przez zapewnienie poufności wszystkim faktom i informacjom dotyczącym stanu jego zdrowia, leczenia, a także wszelkim informacjom dotyczącym natury osobistej,
- poszanowania wyznawanych przez niego wartości moralnych i kulturalnych oraz przekonań religijnych i filozoficznych,
- ochrony zdrowia na poziomie, jaki zapewniają działania w dziedzinie profilaktyki i opieki zdrowotnej,
- ulgi w cierpieniu w stopniu, na jaki pozwala stan wiedzy, ludzkiego traktowania w stanach terminalnych oraz godnej śmierci.
Pacjenci powinni mieć zapewniony dostęp do informacji, który zapewni im korzystanie z praw im przysługujących, a w razie ich łamania powinni mieć prawo do skargi, które powinny być traktowane w sposób sumienny, sprawiedliwy, szybki i efektywny.
3. Konstytucyjne podstawy praw pacjenta w Polsce na gruncie Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r.
Prawa pacjenta znajdują także swoje źródła w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. Wynikają one wprost z przepisów Konstytucji, zwłaszcza zawartych w rozdziale II zatytułowanym: Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela. Słowo wolność użyte w tytule tego rozdziału należy rozpatrywać w dwóch aspektach: pozytywnym i negatywnym. Wolność w znaczeniu pozytywnym oznacza swobodę czynienia wszystkiego co nie jest zakazane przez prawo, natomiast wolność w znaczeniu negatywnym oznacza, że nałożenie na jednostkę nakazu podjęcia określonego działania może nastąpić jedynie wtedy, kiedy prawo to przewiduje. Prawa i wolności konstytucyjne nie mają charakteru absolutnego. Mogą one być ograniczone tylko przez przepisy ustawy i tylko w przypadku konieczności zapewnienia bezpieczeństwa lub porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia lub moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Wolności te nie mogą jednak ograniczać istoty wolności i praw. Źródłem wolności i praw człowieka i obywatela jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka, do czego odwołuje się art. 30 Konstytucji. Z tego artykułu ustawy zasadniczej zdaniem J. Krukowskiego można wywieść trzy zasady. Po pierwsze godność jest wartością pierwotną i nadrzędną w stosunku do woli ustawodawcy konstytucyjnego, po drugie godność jest źródłem podstawowych praw i wolności jednostki, mają charakter najwyższej zasady normatywnej i po trzecie władze publiczne są zobowiązane szanować i chronić godność ludzką.
Podstawowe prawo pacjenta, które bezpośrednio wynika z przepisów Konstytucji jest prawo do ochrony zdrowia zawarte w art. 68 ustawy zasadniczej. Bezpośrednimi adresatami tego przepisu są każdy człowiek i władze publiczne, która przede wszystkim należy rozumieć jako organy państwa i organy samorządu terytorialnego. Przez pojęcie „każdy” należy rozumieć przede wszystkim „każdy obywatel” a w niektórych przypadkach „każdy człowiek”. Ustęp trzeci tego artykułu nakłada na władze publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku. Nie określa jednak sposobu, w jaki obowiązek ten należałoby spełniać. Od tego prawa należy odróżnić inne prawo również wynikające z tego przepisu, a mianowicie prawo dostępu do świadczeń zdrowotnych, które jest zapewnione w art. 68 ust. 3 Konstytucji. Zgodnie z nim obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Ubezpieczenie zdrowotne jest regulowane ustawą z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Oparte jest ono na zasadach równego traktowania i solidarności społecznej oraz zapewnienia ubezpieczonym równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej i wyboru świadczeniodawców, niezależnie od wysokości płaconej składki ubezpieczeniowej. Prawo do świadczeń mają nie tylko ubezpieczenia ale także małoletni do ukończenia 18 lat, kobiety w okresie ciąży, porodu i połogu oraz inne osoby których uprawnienia wynikają z ustaw szczególnych. Świadczenia udzielane tym osobom finansuje Skarb Państwa. Osoba ubezpieczona ma prawo wyboru szpitala (lecz nie lekarza w szpitalu), przychodni czy lekarza, lekarza-dentysty, pielęgniarki i położnej spośród podmiotów, którzy zawarli umowy o udzielanie świadczeń zdrowotnych z Narodowym Funduszem Zdrowia.
Z kolei w art. 68 ust. 4 ustawy zasadniczej zobowiązuje władze publiczne do zwalczania chorób epidemicznych i zapobieganiu negatywnym dla zdrowa skutkom degradacji środowiska. Trzeba także zauważyć, że prawa określone w art. 68 mogą podlegać ograniczeniom w czasie stanu wojennego i wyjątkowego, zgodnie z treścią art. 233 ust 1 Konstytucji.
Kolejnym prawem mającym wpływ na prawa pacjenta jest prawo do prywatności. Kluczowe znaczenie dla tego prawa ma art. 47 Konstytucji, zgodnie z którym każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Prawo do ochrony życia prywatnego swoje źródło znajduje w przyrodzonej godności osoby ludzkiej, a poszanowanie i urzeczywistnianie tego prawa jest koniecznym warunkiem samorealizacji jednostki oraz koniecznym warunkiem funkcjonowania społeczeństwa demokratycznego. Zdefiniowanie pojęcia prywatności jest trudnym zadaniem, jednak można wskazać pewne stałe elementy, składniki z nim związane. Są nimi prawo do wytyczenia sfery odosobnienia wolnej od zewnętrznej ingerencji, prawo do bycia pozostawionym w samotności czy też poszanowanie autonomii osoby ludzkiej. Prawo do ochrony życia prywatnego nie jest prawem absolutnym i może być ograniczone dla realizacji innej normy konstytucyjnej, która chroni dobro ważniejsze niż prywatność. Jednak z drugiej strony o znaczeniu tego prawa świadczy fakt, iż prawo to jest gwarantowane nawet w czasie stanu wojennego i wyjątkowego, o czym można przeczytać w art. 233 Konstytucji.
W kontekście tego prawa należy również zwrócić uwagę na prawo do ochrony danych osobowych. Zgodnie z art. 51 ustawy zasadniczej nikt nie może być obowiązany do ujawniania informacji dotyczących jego osoby inaczej niż na podstawie ustawy. Z kolei w ust. 2 tego artykułu zapisane jest, że władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym. Oznacza to, ze informacje te muszą być niezbędne dla władzy publicznej, w granicach kompetencji tych władz i dla realizacji ich zadań. Konstytucja gwarantuje także każdemu prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych, na podstawie art. 51 ust. 3. Daje to możliwość sprawowania kontroli przez jednostkę nad dotyczącymi jej informacjami. Każdy też może na podstawie art. 51 ust. 4 żądać sprostowania a także usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą.
Następnym prawem gwarantowanym prze naszą Konstytucję i odnoszącym się do statusu pacjenta jest prawo do życia, które gwarantowane jest w art. 38. Zgodnie z nim Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia. Prawo to ma charakter pierwotny względem państwa a zatem państwo nie może przyznać tego prawa lecz może jedynie akcentować jego istnienie i znaczenie. Państwo też gwarantuje, że działanie niezgodne z prawem i godzące w życie innej osoby będzie sankcjonowane a także organy państwowe wymierzą za nie odpowiednią karę a jednostka otrzyma stosowne odszkodowanie. W literaturze podkreślane jest, że prawo do życia ma charakter wieloaspektowy, który w procesie stanowienia i stosowania prawa nakazuje stosowanie reguły interpretacyjnej in dubio pro vita humana, co tłumaczy się jako w razie wątpliwości rozstrzygać na korzyść życia ludzkiego.
Oprócz wymienionych wyżej praw można jeszcze znaleźć w ustawie zasadniczej takie prawa jak: prawo do równego traktowania osób chorych i zdrowych (art. 32 ust 1 Konstytucji), zakaz poddawania kogokolwiek eksperymentom naukowym, w tym badawczym bez dobrowolnie wyrażonej zgody (art. 39 Konstytucji). Analizując konstytucyjne podstawy praw pacjenta przywołać należy także wyrażoną w art. 8 ust 1 Konstytucji zasadę, że Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczpospolitej Polskiej, a w związku z tym każdy akt prawny niższego rzędu nie może być z nią sprzeczny. Zatem postanowienia ustaw zwykłych regulujące status pacjenta musza być zgodne z wymienionymi wyżej przepisami Konstytucji.
4. Prawa pacjenta w ustawodawstwie zwykłym.
Regulacje dotyczące praw pacjenta znajdują się w wielu ustawach zwykłych, z których największe znaczenie ma ustawa o prawach Pacjenta i Rzeczniku Praw pacjenta z 6 listopada 2008 r. Przed jej wejściem w życie problematyka praw pacjenta była regulowana przez ustawę o zakładach opieki zdrowotnej z 30 czerwca 1991 r., w rozdziale 1a pt: Prawa pacjenta, dodanym nowelizacją z 20 czerwca 1997 r. Przed uchwaleniem ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, w 1998 r. została wydana przez Ministerstwo zdrowia Karta Praw Pacjenta, która zawierała zbiór przepisów dotyczących praw pacjenta zawartych w aktach normatywnych i miała charakter informacyjny. Karta ta w znaczący sposób ułatwiła dotarcie pacjentom do informacji o ich prawach. Uaktualnioną Kartę ogłoszono po raz kolejny w 2007 r. W tym opracowaniu skupię się głównie na prawach pacjenta zagwarantowanych ustawą z 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta.
Omawianie praw pacjenta na podstawie tej ustawy rozpocznę od przestawienia definicji legalnej terminu „pacjent”, zawartego w tej ustawie. Otóż w art. 3 ustawy znajdujemy wyjaśnienie podstawowych pojęć, użytych w ustawie. Słowo pacjent na jej gruncie oznacza osobę zwracającą się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystającą ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych lub osobę wykonującą zawód medyczny. Przepisy tej ustawy są stosowane do pacjentów wszystkich podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, niezależnie od ich formy organizacyjno-prawnej oraz źródła finansowania świadczeń zdrowotnych udzielanych przez te podmioty.
4.1 Prawo do świadczeń zdrowotnych.
Prawo do zdrowia jest jednym z najważniejszych praw człowieka. Prawo to gwarantuje rozdział 2 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Prawo to w bardziej szczegółowy sposób reguluje ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, w której są określone warunki udzielania i zakres świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych a także zasady i tryb finansowania tych świadczeń. Z prawem tym ma także związek obowiązkowego ubezpieczenia społecznego. Niezależnie jednak od tego czy osoba jest ubezpieczone czy też nie, lub jest ubezpieczona i czy jest na obszarze właściwego dla siebie oddziału Narodowego Funduszu Zdrowia nie moszna mu odmówić udzielenia świadczenia zdrowotnego jeżeli osoba ta potrzebuje natychmiastowej pomocy ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia. Osoby będące świadczeniobiorcami mają prawo do świadczeń zdrowotnych mających na celu zachowanie zdrowia, zapobieganie urazom i chorobom, wczesne wykrywanie chorób, zapobieganie oraz leczenie niepełnosprawności i jej ograniczenie. Zgodnie z art. 6 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej. Z tym prawem pacjenta związany jest obowiązek lekarza do postępowania zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej (art. 4 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty) oraz wypełnianiem zadań przez lekarza zgodnie z sumieniem i współczesną wiedzą medyczna (art. 4 Kodeksy Etyki Lekarskiej). Obowiązek ten dotyczy także pielęgniarki i położnej. Personel medyczny powinien również ciągle doskonalić i uaktualniać swoją wiedzę medyczną, ze względu na nieustanne i szybkie procesy rozwoju medycyny, które mogą powodować że zabiegi do tej pory uważane za bezpieczne stają się zabiegami o większym ryzyku. Stąd zaleca się aby wyspecjalizowane podmioty tworzyły określone aktualne standardy świadczeń aby ułatwiało to personelowi śledzenie nowych metod leczenia. Standardy te mogą także dotyczyć wyposażenia szpitali i kontroli jego stanu technicznego.
Ustęp 2 tej ustawy zawiera prawo pacjenta do przejrzystej, obiektywnej, opartej na kryteriach medycznych procedury ustalającej kolejność dostępu do świadczeń zdrowotnych. Jest to spowodowane tym, że pacjent nie ma nieograniczonego dostępu do opieki medycznej. Konstytucja Rzeczpospolitej nie zakłada bowiem powszechnej dostępności do wszystkich znanych i stosowanych świadczeń opieki zdrowotnej, gdyż art. 2 mówi że warunki i zakres świadczeń finansowanych ze środków publicznych określa ustawa. Ustawodawca zaś przewidział istnienie kolejki medycznej, gdy jest to możliwe ze względy na stan zdrowia, zaś w stanach nagłych świadczenia są udzielane osobom niezwłocznie. Na podstawie ustawy o świadczeniach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych świadczenia opieki zdrowotnej w szpitalach i świadczenia specjalistyczne w ambulatoryjnej opiece zdrowotnej są udzielane według kolejności zgłoszenia. Na takich samych zasadach prowadzone są listy oczekujących na świadczenia wysokospecjalistyczne. Pacjent jest informowany o planowanym terminie świadczenia oraz uzasadnia wybór tego terminu. Przy wyborze brane są pod uwagę stan zdrowia pacjenta, rokowania co do dalszego przebiegu choroby przy uwzględnieniu istnienia innych chorób i ich wpływu na chorobę, z której powodu ma być udzielone świadczenie oraz zagrożenie współistnienia, utrwalenia lub pogłębienia niepełnosprawności. W przypadku gdy pacjent ze względu na dynamikę procesu chorobowego i możliwość szybkiego pogorszenia się stanu zdrowia zostaje zakwalifikowany jako przypadek pilny, korzysta z pierwszeństwa przed pozostałymi oczekującymi. Zatem kolejność dostępu do świadczeń jest dyktowana względami natury medycznej.
Pacjent, zgodnie z art. 6 ust 3 analizowanej ustawy ma także prawo żądać, aby udzielający mu świadczeń zdrowotnych lekarz zasięgnął opinii innego lekarza lub zwołał konsylium lekarskie, a pielęgniarka czy też położna zasięgnęła opinii innej pielęgniarki (położnej). Lekarz jak również pielęgniarka i położna może odmówić zwołania konsylium, jeśli uzna żądanie za bezzasadne. Takie żądanie pacjenta jest zapisywane w dokumentacji medycznej. Lekarz ma także obowiązek w miarę możliwości zapewnić choremu konsultację innego lekarza, jednak opinia konsultanta ma charakter jedynie doradczy, gdyż za całość leczenia odpowiada lekarz prowadzący leczenie. Żądanie pacjenta co do zwołania konsylium jest zasadne w przypadku stwierdzenia przez lekarza uzasadnionej konieczności zasiegnięcia opinii w świetle wymagań wiedzy medycznej. Jeśli uzna on, że zgodnie z jego najlepszą wiedzą postawiona przez niego diagnoza i zaproponowane postępowanie terapeutyczne są prawidłowe i najbardziej korzystne dla pacjenta to lekarz nie musi występować o opinię innego lekarza. Ustawa także nie precyzuje formy, w jakiej żądanie pacjenta powinno być przedstawione, w związku z czym można przyjąć że każde zgłoszenie wiąże lekarza, o ile jest spełniona przesłanka zasadności. Również sam lekarz, nie czekając na wniosek pacjenta może zwrócić się o konsultację. Ma to miejsce wtedy, gdy ma wątpliwości diagnostyczne i terapeutyczne to znaczy gdy nie jest pewny swej diagnozy i podejmowanych na jej podstawie czynności. Z żądaniem tym można wystąpić na każdym etapie postępowania leczniczego.
Świadczenia zdrowotne udzielane są pacjentowi przez osoby wykonujące zawody medyczne.
Nawiązuje do tego również art. 7, zgodnie z którym pacjent ma prawo do natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia. Zdaniem Sądu Najwyższego świadczeniami zdrowotnymi, o których mowa w tym artykule zostały objęte stany nagłe i niespodziewane, których nie można przewidzieć. Nie są nimi natomiast zabiegi, które co prawda ratują życie ale są stosowane u chorych leczonych przewlekle, wymagającym regularnego poddawania się zabiegom medycznym. Określenie czy pacjent znajduje się w stanie nagłym należy do lekarza. Do udzielenia pomocy pacjentowi w takim stanie nie jest wymagane skierowanie, a także dokument potwierdzający jego prawo do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, który może być dostarczony w późniejszym terminie do 30 dni. Do udzielenia takiej pomocy nie ma również znaczenia źródło, charakter czy rodzaj zagrożenia zdrowotnego powodującego stan zagrożenia życia lub zdrowia. Może więc być to spowodowane takim zdarzeniem jak wypadek drogowy czy też być następstwem działań rozciągniętych w czasie.
Ponadto przepis art. 8 omawianej ustawy gwarantuje pacjentowi prawo do świadczeń zdrowotnych udzielanych z należytą starannością przez podmioty udzielające świadczeń zdrowotnych. Świadczenia udzielane mają być w warunkach odpowiadających wymaganiom fachowym i sanitarnym, określonym w odrębnych przepisach. Ponadto osoby wykonujące świadczenia zdrowotne powinny kierować się zasadami etyki zawodowej które są określone przez właściwe samorządy zawodowe. Także ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty nakłada na lekarza obowiązek wykonywania zawodu zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej i należytą starannością. Podobny obowiązek dotyczy pielęgniarek i położnych. Pojęcie należytej staranności może być rozumiane, jako przestrzeganie reguł postępowania pozwalających na bezpieczne a jednocześnie skuteczne wykonywanie danego świadczenia zdrowotnego, a także jako wykazanie wystarczającej uwagi i dokładności w wykonywaniu określonego świadczenia opieki zdrowotnej przez osoby je wykonujące. Obowiązek zachowania należytej staranności dotyczy wszelkich czynności niezależnie od ich charakteru. W tym miejscu należy podkreślić, iż prawo do leczenia to co innego niż prawo do wyleczenia. Zatem podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych jest zobowiązany czynić wszystko, aby osiągnąć zamierzony rezultat, jednak nie może odpowiadać za brak pomyślnego wyniku leczenia, który nie jest absolutnie pewny ze względu na różne reakcje organizmu czy stopień zaawansowania choroby.
4.2 Prawo pacjenta do informacji.
Kolejnym prawem pacjenta wynikającym z ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta jest prawo do informacji. Reguluje je rozdział 3 tej ustawy. Zgodnie z art. 9 ust 1 pacjent ma prawo do informacji o swoim stanie zdrowia. Informacji takich udziela lekarz, który jest do tego zobowiązany na podstawie ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (art. 31) oraz Kodeksu Etyki Lekarskiej. Lekarz powinien udzielić informacji w sposób zrozumiały, gdyż uzyskanie przez pacjenta informacji warunkuje jego zgodę lub odmowę na zabieg medyczny. Również pielęgniarka jest zobowiązana do udzieleni pacjentowi informacji o jego stanie zdrowia niezbędnych do sprawowania opieki pielęgnacyjnej.
Informacje mogą być udzielone wyłącznie osobie uprawnionej, a wić pacjentowi który ukończył 16 rok życia lub jego przedstawicielowi ustawowemu. W przypadku osób głuchych lub niemych przy przekazywaniu informacji pacjentowi może być obecna osoba znająca język migowy. Pacjentowi, który nie ukończył 16 lat, lekarz udziela wyłącznie informacji potrzebnych do prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego czy terapeutycznego. Informacje o stanie pacjenta mogą być udzielone przez lekarza innym osobom ale tylko za zgodą pacjenta lub przedstawiciela ustawowego.
W art. 9 ust 2 ustawy o pacjentach i Rzeczniku Praw Pacjenta znajdujemy wyliczenie, czego informacja udzielana pacjentowi ma dotyczyć. Może ona zawierać informacje o stanie zdrowia, rozpoznania, proponowanych oraz możliwych metod diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstw ich zastosowania albo zaniechania, wyników leczenia oraz rokowań. Z reguły lekarz przekazuje więc wszystko co mu jest wiadome. W zależności od rodzaju zabiegu i ryzyka dla zdrowia lekarz powinien udzielać takich informacji, by nie pogarszały one stanu psychicznego pacjenta i nie wpływały ujemnie na jego zgodę na zabieg w przypadkach, gdy chodzi o ratowanie jego życia. Informacja powinna być również przekazana w przystępny sposób, prostym językiem czyli być dostosowana do możliwości intelektualnych pacjenta i jego zdolności do rozumienia.
Art. 9 ust. 4 daje pacjentowi jeszcze jedno ważne prawo, gdyż zgodnie z nim pacjent może żądać od lekarza by ten nie udzielał mu informacji dotyczących jego stanu zdrowia. Zakres informacji, w jakim lekarz jest zwolniony z obowiązku ich udzielenia zależy od treści żądania pacjenta. Może mieć więc charakter całkowity, a więc zakaz udzielania jakichkolwiek informacji lub częściowy, a więc zwolnienie od udzielania określonych informacji. Pacjent musi wyraźnie dać znać o tym, uzewnętrznić niechęć do informacji. Może on jednak w każdym momencie zwrócić się z prośbą o przywrócenie informowania go o stanie zdrowia i od tej pory powinien być informowany na ogólnych zasadach.
W wyjątkowych sytuacjach, zwłaszcza gdy rokowania są niepomyślne, lekarz może ograniczyć zakres informacji udzielnych pacjentowi, gdy przemawia za tym dobro pacjenta. W takich przypadkach udziela on informacji przedstawicielowi ustawowemu lub innej osobie upoważnionej przez pacjenta. Pacjent ma jednak prawo żądać pełnej informacji a lekarz tym żądaniem jest związany.
Zgodnie z art. 38 ustawy o lekarzach i lekarzach dentystach, lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia, jednak nie dotyczy to przypadków nie cierpiących zwłoki czyli takich w których zwłoka w udzieleniu pomocy mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. W takiej sytuacji pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy powinien być odpowiednio wcześniej poinformowany o zamiarze lekarza o odstąpieniu bądź niepodjęciu leczenia i wskazania przez tego lekarza możliwości uzyskania świadczenia zdrowotnego u innego lekarza lub podmiotu udzielającego takie świadczenia. Fakt odstąpienia ode leczenia należy także odnotować w dokumentacji medycznej. Lekarz może odstąpić od leczenia tylko z ważnych powodów. Mogą to być przyczyny leżące po stronie pacjenta np. jego obraźliwe zachowanie w stosunku lekarza lub po stronie lekarza np. stan wyczerpania.
Pacjent ma także prawo do informacji na temat przysługujących mu praw, które określone SA nie tylko w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta ale także wynikają z innych ustaw. Ma również prawo do informacji o zakresie świadczeń udzielanych przez świadczeniodawców, w tym także o profilaktycznych programach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych.
4.3 Prawo pacjenta do tajemnicy informacji z nim związanych.
Uregulowania dotyczące tego prawa znajdują się w rozdziale 4 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Art. 13 stanowi, że pacjent ma prawo do zachowania w tajemnicy przez osoby wykonujące zawód medyczny, w tym udzielające mu świadczeń zdrowotnych, informacji z nim związanych a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu medycznego. Obowiązek ten regulowany jest także kodeksami deontologii zawodowej. Zgodnie z omawianą ustawą tajemnicą objęte są informacje związane z pacjentem, które zostały uzyskane w związku z wykonywaniem zawodu medycznego a więc w czasie całego postępowania diagnostycznego i leczniczego. Tajemnica ta dotyczy podjętych metod leczenia, postępów w leczeniu a także fakt, że ktoś jest chory na określona chorobę jak również fakt, że jest zdrowy. Poza tym lekarz czy pielęgniarka i położna nie mają prawa informować o tym, że podmiot jest ich pacjentem. Tajemnicę stanowią nie tylko informacje ściśle medyczne, takie jak stan zdrowia, historia choroby czy podjęte metody leczenia ale także informacje bezpośrednio nie związane ze stanem zdrowia, ale uzyskane podczas leczenia np. działalności pacjenta, stopnia jego inteligencji czy też stosunków majątkowych czy rodzinnych. Tajemnicą tą mogą być również objęte informacje związane z działalnością społeczną i zawodową pacjenta. Należy uznać, że tajemnicę tę stanowią nie tylko informacje powierzone przez pacjenta ale będą nią także informacje udzielone przez osoby nim się opiekujące a także informacje uzyskane z samodzielnych ustaleń lekarza. Tajemnicą mogą być również objęte wiadomości dotyczące życia prywatnego innych osób poza pacjentem, np. o sytuacji zawodowej i materialnej rodziny pacjenta.
Zakaz rozpowszechniania takich informacji dotyczy zarówno wypowiedzi ustnych jak również zarchiwizowanych materiałów.
Przepisy prawa przewidują jednak wyjątki od obowiązku utrzymywania tajemnicy zawodowej. Można je podzielić na dwie grupy. Pierwszą z nich stanowią okoliczności, gdy pacjent lub jego przedstawiciel wyrazi zgodę na ujawnienie informacji a także sytuacja, w której zachowanie tajemnicy może powodować niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia pacjenta.
Natomiast druga grupa to okoliczności związane z istotnym interesem publicznym lub interesem osób trzecich w uchyleniu tajemnicy. Przypadki te mogą być związane z sytuacjami, w których zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia osób trzecich, obowiązkiem poinformowania odpowiednich władz publicznych o okolicznościach objętych tajemnicą zawodową a także obowiązkiem doniesienia o popełnionym przestępstwie, występowaniem osób wykonujących zawód medyczny w postępowaniu karnym w charakterze świadka, pełnieniem funkcji biegłego lub eksperta, prowadzeniem badań naukowych oraz praktyczną nauką zawodów medycznych.
Osoby wykonujące zawód medyczny nie mają obowiązku zachowania tajemnicy, gdy tak stanowią odrębne ustawy.
Zgoda pacjenta na udzielenie informacji objętych tajemnicą musi być poprzedzone poinformowaniem go przez lekarza o możliwych negatywnych skutkach ujawnienia tajemnicy. Aby zgoda ta była skuteczna, pacjent musi być w stanie świadomie podejmować decyzje a także wskazać osoby, którym mogą być ujawnione informacje objęte tajemnicą. Zgoda ta nie musi być wyrażona na ujawnienie wszystkich informacji dotyczących pacjenta, ale może zawierać określony ich katalog. Zgody takiej natomiast nie można domniemywać.
Jeżeli wiadomości stanowiące tajemnicę dotyczą osób trzecich, choćby pochodziły od pacjenta i wyraził on zgodę na ich ujawnienie to nie mogą być ujawnione bez zgody tych osób. Zezwolenie pacjenta na ujawnienie takich informacji zwalnia z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Zgoda na ujawnienie tajemnicy udzielona może być także przez przedstawiciela ustawowego, ale tylko w przypadkach, gdy pacjent nie może sam podjąć decyzji lub wyrazić woli. Również przekazywanie informacji środkom masowego przekazu budzi wiele kontrowersji. Często lekarze udzielają informacji ostanie pacjenta telewizji bez zgody pacjenta, co jest złamaniem tajemnicy zawodowej a także media filmują i fotografują pacjentów bez ich zgody, często w sytuacjach dla nich trudnych i ciężkich.
Zwolnienie z tajemnicy zawodowej ma miejsce także w sytuacji przekazania informacji innemu lekarzowi uczestniczącemu w udzielaniu świadczeń zdrowotnych.
4.4 Prawo pacjenta do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych.
Prawo to jest gwarantowane w rozdziale 5 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Do tego prawa nawiązuje art. 41 Konstytucji, który mówi o prawie jednostki do samostanowienia oraz ochrony integralności. Zgoda pacjenta przesądza o legalności czynności medycznych a także określa granice działania medycznego. Działania podjęte bez zgody pacjenta są bezprawne. Zgoda ta dotyczy również eksperymentu medycznego, gdyż zgodnie z art. 39 Konstytucji, nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym bez dobrowolnie wyrażonej zgody. Eksperyment medyczny można podzielić na dwie grupy: eksperyment leczniczy i eksperyment badawczy.
Eksperyment leczniczy jest to wprowadzenie przez lekarza nowych lub tylko częściowo wypróbowanych metod diagnostycznych, leczniczych lub profilaktycznych w celu osiągnięcia bezpośredniej korzyści dla zdrowia osoby leczonej. Może on być przeprowadzony gdy dotychczas stosowane metody medyczne nie są skuteczne lub ich skuteczność jest niewystarczająca.
Eksperyment badawczy natomiast to eksperyment mający wyłącznie doświadczalny charakter, zmierzający do rozszerzenia wiedzy naukowej. Jest stosowany w celu potwierdzenia wcześniej potwierdzonej hipotezy, co do jego wpływu na organizm ludzki. Może być przeprowadzony na osobach zdrowych i chorych. Jego przeprowadzenie jest dopuszczalne, gdy uczestnictwo w nim nie jest z ryzykiem albo ryzyko jest niewielkie oraz jego projekt został pozytywnie zaopiniowany przez komisję bioetyczną. Przed wyrażeniem zgody uczestnik musi być poinformowany o celach, sposobach i warunkach przeprowadzania eksperymentu, spodziewanych korzyściach i skutkach mu zagrażających oraz o tym, że w każdej chwili może od niego odstąpić. Zgoda musi być wyrażona na piśmie a w razie niemożności jej wyrażenia w takiej formie dopuszcza się zgodę wyrażoną ustnie w obecności dwóch świadków i powinna być odnotowana w dokumentacji medycznej. Na udział osoby małoletniej zgodę musi wyrazić jego przedstawiciel ustawowy, a gdy małoletni ukończył 16 lat i jest w stanie z rozeznaniem wypowiedzieć opinię w sprawie swojego uczestnictwa w eksperymencie, konieczna jest także jego zgoda wyrażona na piśmie. Natomiast osoba ubezwłasnowolniona całkowicie może uczestniczyć tylko w eksperymencie leczniczym, a zgodę na jej udział wyraża przedstawiciel ustawowy. W przypadku jego odmowy zgodę wyraża sąd opiekuńczy, do którego z wnioskiem o taką zgodę może wystąpić podmiot przeprowadzający eksperyment. Osoba lub podmiot uprawniony do wyrażenia zgody może ja cofnąć na każdym etapie eksperymentu a lekarz powinien wtenczas przerwać eksperyment.
Kwestie tego dotyczące zawarte są w odrębnej ustawie o pobieraniu, przechowywaniu, i przeszczepianiu Komorek, narządów i tkanek z 1 lipca 2005 r. Zagadnienia dotyczące tej problematyki kształtują się w zależności czy jest to pobranie od dawcy żywego czy też od osoby zmarłej.
Pobranie narządów od osoby żywej jest dopuszczalne po spełnieniu kilku warunków. Dawcą może być osoba pełnoletnia i nieubezwłasnowolniona a pobranie następuje na rzecz krewnego w linii prostej, rodzeństwa, małżonków i osób przysposobionych. Dawca oraz sąd rejonowy odpowiedni ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu dawcy może wyrazić zgodę na pobranie komórek, tkanek lub narządów na rzecz osoby innej osoby, jeżeli uzasadniają to szczególne względy osobiste. Zgoda musi być wyrażona dobrowolnie, w formie pisemnej a osoba ja wydająca musi być pełnoletni i mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Przed wyrażeniem zgody pacjent musi zostać na piśmie szczegółowo poinformowany o rodzaju zabiegu, ryzyku z nim związanym i o dających się przewidzieć następstwach dla jego stanu zdrowia. W przypadku przeszczepów ex vivo zgoda na zabieg musi być wyrażona zarówno przez dawcę jak i biorcę przeszczepu.
W przypadku oddawania szpiku kostnego lub komórek krwiotwórczych, dawcą może być również osoba małoletnia na rzecz rodzeństwa. Jednak pobranie od niej tych komórek może nastąpić wyłącznie w ściśle określonym przypadku, gdy: zachodzi bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia a nie można go uniknąć w inny sposób niż przeszczep. Pobranie od osoby małoletniej może być dokonane tylko za zgodą przedstawiciela ustawowego małoletniego przy równoczesnym wyrażeniu zgody przez właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dawcy sąd opiekuńczy. Dodatkowo, gdy dawcą jest małoletni powyżej 13 roku życia, wymagana jest również jego zgoda.
W myśl tej ustawy komórki, tkanki i organy mogą być również pobierane ze zwłok ludzkich. Do pobrania może dojść w ramach sekcji zwłok, w ramach czynności lekarskich np. pobranie od dawcy będącego ofiarą wypadku drogowego. Pobranie takie jest dopuszczalne, zgodnie z art. 9 ust.1 omawianej ustawy, po stwierdzeniu trwałego, nieodwracalnego ustania czynności mózgu (śmierci mózgu), które musi być stwierdzone przez trzyosobową komisję lekarską. Pobranie komórek może nastąpić jeżeli osoba zmarła nie wyraziła za życia sprzeciwu na pobranie po śmierci. W tym przypadku brak sprzeciwu zmarłego jest jednocześnie wyrażeniem zgody na dokonanie czynności pobrania. Sprzeciw może być złożony w trzech formach. Pierwsza z nich to pisemne zgłoszenie do Ogólnopolskiego Centralnego Rejestru sprzeciwów. Drugi sposób to pisemne oświadczenie z własnoręcznym podpisem. Ostatnim zaś jest ustne oświadczenie złożone w obecności dwóch świadków, którzy pisemnie potwierdzą treść złożonego oświadczenia. W przypadku osób ubezwłasnowolnionych całkowicie i małoletnich, które nie ukończyły 16 lat sprzeciw może złożyć ich przedstawiciel ustawowy. Sprzeciw jest skuteczny wyłącznie gdy został złożony za życia osób których dotyczy.
Zgodnie z art. 16 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody, po uzyskaniu informacji w zakresie określonym przez art. 9 tej ustawy. Zgoda pacjenta nie powinna być rozpatrywana jako czynność prawna sensu stricte a jedynie jako zadysponowanie w drodze autonomicznej decyzji dobrem osobistym. Zgoda taka musi spełniać ogólne warunki skuteczności i ważności takiego oświadczenia, a więc osoba wyrażająca swą wolę musi być uprawniona do jej udzielenia, czynność stanowiąca przedmiot zgody nie jest sprzeczna z ustawami lub zasadami współżycia społecznego. Zgoda powinna być wyrażona swobodnie i po zapoznaniu się z okolicznościami faktycznymi. Nie może ona absolutnie być udzielona pod wpływem przymusu jak również w stanie psychicznym uniemożliwiającym jej wyrażenie. Personel medyczny musi mieć zgodę od pacjenta na zabiegi diagnostyczne, terapeutyczne, profilaktyczne które są czynnościami zwykłego a także podwyższonego ryzyka. Zgoda powinna być wyrażona ustnie lub w taki sposób, który nie budzi wątpliwości co do woli poddania się proponowanym czynnościom medycznym. Gdy chodzi o zabiegi operacyjne lub zastosowanie metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta zgoda powinna być złożona na piśmie. Jednak ustawa nie definiuje pojęcia „zabieg podwyższonego ryzyka”, zatem należy to od oceny lekarza. W praktyce korzysta się często z formularzy zgody na interwencję medyczną. Treść takiej zgody nie jest regulowana obecnie obowiązującymi przepisami. Jednak należy wnioskować, ze zgoda ta powinna zawierać: dane o udzieleniu pacjentowi informacji, oświadczenie woli pacjenta, w części opisowej wskazać należy rodzaj zabiegu któremu pacjent będzie poddany oraz metodę przeprowadzenia zabiegu. Zgoda powinna być podpisana własnoręcznie przez pacjenta i lekarza odbierającego zgodę. Zgoda może także zawierać inne, dodatkowe klauzule jak np. dotyczące wglądu w dokumentację medyczną czy rozpowszechniania wizerunku pacjenta.
Kolejny, art. 17 ustawy, określa osoby mogące wyrażać zgodę na świadczenia zdrowotne. Co do zasady zgodę na badanie lub świadczenie zdrowotne może wyrazić osoba, która ukończyła 18 lat, ma zdolność świadomego wyrażania woli i nie jest całkowicie ubezwłasnowolniona. Gdy pacjent nie spełnia tych przesłanek potrzebna jest zgoda sądu opiekuńczego. Nie jest możliwe także udzielenie takiej zgody przez małżonka pacjenta.
W pewnych sytuacjach taka zgodę może wyrazić przedstawiciel ustawowy, a w razie braku jego zgody opiekun faktyczny. Zgodę taką przedstawiciel ustawowy wyraża w przypadku konieczności przeprowadzenia badania lub udzielenia świadczenia zdrowotnego pacjentowi małoletniemu, ubezwłasnowolnionemu całkowicie lub niezdolnemu do świadomego wyrażenia zgody. Przedstawicielem ustawowym może być rodzic o ile nie został pozbawiony władzy rodzicielskiej, nie jest małoletni chyba że zawarł związek małżeński i nie jest ubezwłasnowolniony, przysposabiający, opiekun lub kurator. W istotnych sprawach dotyczących leczenia rodzice podejmują decyzję wspólnie, zwłaszcza gdy istnieje duże ryzyko związane z leczeniem. Jednakże, gdy małoletni który ukończył 16 lat ma prawo wyrażenia zgody także sam, a więc w tym przypadku wymagana jest zgoda kumulatywna małoletniego i jego przedstawiciela ustawowego. Przedstawiciel ustawowy ma także prawo do wyrażania zgody w przypadku pacjenta ubezwłasnowolnionego całkowicie lub niezdolnego do świadomego wyrażenia zgody. Brak zgody przedstawiciela ustawowego może uniemożliwić badanie, chyba ze zezwoli na nie sąd.
Pacjent małoletni ale który ukończył 16 lat a także chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, który dysponuje dostatecznym rozeznaniem, ma prawo do wyrażenia sprzeciwu co do udzielenia świadczenia zdrowotnego nawet pomimo zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. W takiej sytuacji wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego. Sądem opiekuńczym, który jest właściwy do udzielenia zgody na wykonanie czynności medycznych jest sąd, w okręgu którego mają być wykonane te czynności. Natomiast w sprawach nagłych sąd opiekuńczy może wydać także zgodę wobec osób nie podlegających jego właściwości miejscowej, lecz zawiadamiając o tym sąd właściwy miejscowo.
Należy także zauważyć, że brak sprzeciwu pacjenta nie należy rozumieć jako zgodę na świadczenie zdrowotne. Także milczenie pacjenta nie może być uznane za zgodę dorozumianą. Z wyrażeniem zgody wiąże się jeszcze jeden problem, mianowicie czasami podczas zabiegu leczniczego istnieje potrzeba rozszerzenia zakresu tego zabiegu. Sytuacja ta wymaga uzyskania ponownej zgody od pacjenta. Jeżeli pacjent nie ma możliwości wyrażenia ponownej zgody, to lekarz ma prawo, bez uzyskania tej zgody zmienić zakres zabiegu bądź metody leczenia w sposób umożliwiający uwzględnienie okoliczności, których nieuwzględnienie groziłoby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkim uszkodzeniem ciała lub ciężkim rozstrojem zdrowia. Lekarz ma także obowiązek w takiej sytuacji zasięgnąć opinii drugiego lekarza, najlepiej tej samej specjalności oraz dokonuje odpowiedniej adnotacji w dokumentacji medycznej i informuje pacjenta, przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo sąd opiekuńczy.
W pewnych sytuacjach dopuszczalne jest, pomimo generalnej zasady wyrażania zgody przez pacjenta, przeprowadzenie badania lub udzielania innych świadczeń zdrowotnych bez zgody pacjenta. Regulacje te zawarte są w art. 19 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Artykuł ten odsyła do ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty w szczególności do art. 33 i art. 34 tej ustawy. Zgodnie z art. 33 pacjentowi może być udzielona interwencja medyczna bez jego zgody w przypadku, gdy pacjent wymagał niezwłocznej pomocy lekarskiej, był niezdolny do wyrażenia zgody ze względu na wiek lub stan zdrowia a nie było możliwości porozumienia się z przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym. Przepis ten ma zastosowanie również w przypadku braku przedstawiciela ustawowego lub sprzeciwiłby się on interwencji medycznej. Decyzja lekarza o interwencji bez zgody pacjenta powinna być skonsultowana z innym lekarzem oraz odnotowana w dokumentacji medycznej.
Trzeba też zauważyć, że w literaturze utrwalił się pogląd, że należy bezwzględnie poszanować wolę pacjenta w sytuacji, gdy jest jedynym uprawnionym podmiotem do udzielenia zgody i świadomie odmawia poddania się interwencji medycznej. Jeżeli nawet zabieg jest niezbędny dla ratowania życia, a pacjent jest osobą dorosła, przytomną i nieubezwłasnowolnioną całkowicie i odmawia zgody na zabieg, lekarz ma obowiązek zaniechać sposobu leczenia, na który pacjent się nie zgodził. Jednak lekarz powinien podejmować próby przekonania pacjenta do zgody na leczenie.
Prawo polskie dopuszcza także możliwość podejmowania czynności leczniczych również bez zgody a nawet wbrew woli pacjenta, nawet gdy jest zdrowy psychicznie i zdolny do wyrażania zgody. Sytuacja taka może mieć miejsce w przypadku osób podejrzanych o zarażenie lub dotkniętych chorobą zakaźną. Podstawą przymusowego leczenia w tym przypadku jest ustawa o z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu i zwalczaniu chorób zakaźnych i zakażeń u ludzi. Osoby przebywające na terenie Polski mają obowiązek poddawania się badaniom mającym na celu wykrywanie zakażeń i chorób zakaźnych, również przez pobranie i oddanie materiału do badań oraz poddawania się obowiązkowym szczepieniom. W przypadku osób nie posiadających pełnej zdolności do czynności prawnych odpowiedzialność za spełnienie tych obowiązków spoczywa na osobie sprawującej nad nimi pieczę lub opiekunie faktycznym.
Z kolei na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii z 29 lipca 2005 r., gdy chodzi o osobę uzależnioną niepełnoletnią, sąd rodzinny może na wniosek przedstawiciela ustawowego, krewnych w linii prostej, rodzeństwa, faktycznego opiekuna lub z urzędu skierować ją na przymusowe leczenie i rehabilitację na okres nie dłuższy niż 2 lata.
Podobnie rzecz ma się z osobami uzależnionymi od alkoholu. Zgodnie z ustawą z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi sąd rejonowy może orzec o obowiązku poddania się leczeniu w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego wobec osoby, która w związku z nadużywaniem alkoholu powoduje rozkład życia rodzinnego, demoralizację nieletnich, uchyla się od pracy albo systematycznie zakłóca spokój i porządek publiczny.
Najbardziej znaną i najczęstszą sytuacją o której często słyszymy jest problem pobrania krwi w celu zbadania zawartości alkoholu u osób podejrzanych o prowadzenie pojazdu po użyciu alkoholu lub osób, które spowodowały wypadek bez zgody osób o to podejrzanych. Możliwość taką przewiduje art. 74 k.p.k a także można tu zastosować art. 47 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Zgodnie z tym artykułem, jeżeli zachodzi podejrzenie, że przestępstwo lub wykroczenie zostało popełnione po spożyciu alkoholu, osoba podejrzana może być poddana badaniu koniecznemu do ustalenia zawartości alkoholu w organizmie a w szczególności zabiegowi pobrania krwi. Również ustawa z 20 czerwca 1997 r. przewiduje możliwość przymusowego badania krwi.
4.5 Prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta.
Kolejnym prawem zawartym w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, w rozdziale 6, jest prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta. Zgodnie z nim, pacjent ma prawo do poszanowania godności przez cały okres leczenia, czyli pobytu w szpitalu, innym zakładzie opieki zdrowotnej czy też w warunkach pozaszpitalnych w szczególności podczas udzielania mu świadczeń zdrowotnych. Obowiązek ten spoczywa nie tylko na osobach udzielających świadczeń, ale na wszystkich osobach pracujących w zakładzie świadczącym usługi zdrowotne.
Intymność odnosi się do samej osoby pacjenta, do jego sfery życia osobistego , poufnego oraz charakteru relacji z innymi osobami, które oparte są na relacjach serdeczności, zażyłości. Poszanowaniem tego prawa jest pojedyncze przyjmowanie każdego pacjenta, by miał możliwość w zasłoniętym miejscu przygotować się do badania. Pacjent ma również prawo do szacunku dla jego godności osobistej ze strony personelu medycznego, powinien być traktowany jako równoprawny uczestnik stosunków międzyludzkich. Personel medyczny powinien odnosić się z szacunkiem bez względu na wiek, płeć, wykształcenie, status społeczny.
Prawo do poszanowania godności obejmuje także prawo do umierania w spokoju i godności. Pacjent umierający ma prawo do informacji o swoim stanie zdrowia, w tym także o niepomyślnym rokowaniu. Pacjent umierający ma także prawo do opieki duszpasterskiej, do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej oraz do utrzymania kontaktu z osobami z zewnątrz do chwili swojej śmierci. Pacjent ma też prawo do świadczeń zapewniających łagodzenie bólu i innych cierpień, gdy znajduje się w stanie terminalnym.
Artykuł 21 zapewnia również pacjentowi przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych możliwą obecność osoby bliskiej, jednak z wyłączeniem przypadków istnienia prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjenta. Obecność osoby bliskiej ma szczególnie ważne znaczenie w przypadku pacjentów będących dziećmi oraz w przypadku osób odczuwających, ze względu na swój stan psychiczny, dodatkowy dyskomfort. Obecność ta może przyczyniać się również do lepszych efektów leczenia.
Jednym z istotnych warunków poszanowania intymności pacjenta jest obecność przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych tylko osób niezbędnych, ze względu na rodzaj świadczenia. Jednakże pacjent ma prawo żądać by w niezbędnym składzie nie była obecna pewna i może zwrócić się z prośbą, by inna osoba zajęła jej miejsce. Wyjątkiem od tej zasady jest obecność przy udzielaniu świadczenia zdrowotnego osób kształcących się, jeżeli świadczenie jest udzielane w klinikach i szpitalach akademii medycznych, medycznych jednostek badawczo-rozwojowych i w innych jednostkach uprawnionych do kształcenia studentów nauk medycznych, lekarzy oraz innego personelu medycznego.
4.6 Prawo pacjenta do dokumentacji medycznej.
Prawo to zostało zawarte w rozdziale 7 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Art. 23 stanowi, że pacjent ma prawo dostępu do dokumentacji medycznej dotyczącej jego stanu zdrowia oraz udzielonych mu świadczeń zdrowotnych. Dane te podlegają szczególnej ochronie polskim prawie, szczególnie w ustawie z 29 sierpnia 1998 r. o ochronie danych osobowych. Istnieje bowiem generalny zakaz przetwarzania danych, w tym danych medycznych, które to przetwarzanie rozumie się jako jakiekolwiek operacje wykonywane na danych osobowych takie jak: zbieranie, utrwalanie, przechowywanie, opracowywanie, zmienianie, udostępnianie i usuwanie a zwłaszcza te które wykonuje się w systemach informatycznych. Jednak ustawa dopuszcza pewne wyjątki od tej zasady, jeżeli osoba, której dane dotyczą wyrazi na to zgodę na piśmie czy też przetwarzanie danych jest niezbędne do ochrony żywotnych interesów osoby, której dotyczą.
Podmioty udzielające świadczeń zdrowotnych mają obowiązek prowadzić, przechowywać i udostępniać dokumentacje medyczną na zasadach określonych w obowiązujących przepisach. Przez dokumentację medyczną, zgodnie z art. 18d ust 1 pkt. 5 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, należy rozumieć dane i informacje medyczne odnoszące się do stanu zdrowia pacjenta lub udzielonych mu świadczeń zdrowotnych, gromadzone i udostępniane na zasadach określonych w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta.
Dokumentację medyczna można podzielić na dokumentację indywidualną, dotyczącą poszczególnych pacjentów oraz na dokumentację zbiorczą odnoszącą się do ogółu pacjentów korzystających ze świadczeń danego zakładu opieki zdrowotnej. Dokumentację medyczną indywidualną można natomiast podzielić na: wewnętrzną i zewnętrzną. Dokumentacja indywidualna wewnętrzna przeznaczona jest na potrzeby zakładu i stanowią ją historia zdrowia i choroby oraz historia choroby, zaś dokumentacja indywidualna zewnętrzna przeznaczona jest na potrzeby pacjenta i składają się na nią np. skierowania do szpitala, skierowania na badania diagnostyczne, zaświadczenia, opinie lekarskie. Dokumentacja medyczna może być prowadzona w formie pisemnej lub elektronicznej. Powinna być prowadzona czytelnie, kolejne wpisy sporządza się w układzie chronologicznym z podpisem osoby go sporządzającej i podaniem danych ja identyfikujących.
Dokumentacja jest przechowywana w zakładzie w którym została sporządzona. Dokumentacja zewnętrzna w postaci zleceń czy skierowań pozostaje w szpitalu, który zrealizował zlecone świadczenia zdrowotne. Dokumentacja przechowywana jest w sposób zapewniający jej poufność a także chroniący przed zniszczeniem. Powinna być też skatalogowana, co umożliwia szybkie wyszukiwanie potrzebnych informacji. Zgodnie z art. 29 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, dokumentacja medyczna przechowywana jest przez 20 lat, które jest liczone od końca roku kalendarzowego w którym dokonano ostatniego wpisu. Od tej zasady istnieje jednak kilka wyjątków. Mianowicie dokumentację medyczna w przypadku zgonu pacjenta na skutek uszkodzenia ciała lub zatrucia jest przechowywana przez okres 30 lat, licząc od końca roku kalendarzowego w którym zgon nastąpił. Drugim wyjątkiem jest przechowywanie zdjęć rentgenowskich poza dokumentacją medyczną, które przechowuje się przez okres 10 lat, licząc od końca roku kalendarzowego w którym wykonano zdjęcie. Z kolei skierowania na badania lub zlecenia lekarza okres ich przechowywania wynosi 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym udzielono świadczenia będącego przedmiotem zlecenia lub skierowania. Ostatnim wyjątkiem dokumentacja medyczna dzieci które nie ukończyły 2 lat, która jest przechowywana przez 22 lata.
Po upływie okresu jej przechowywania jest ona niszczona w sposób, który uniemożliwia identyfikacje pacjenta.
Art. 25 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta określa minimalny zakres informacji, które powinny się znaleźć w dokumentacji medycznej. Są nimi informacje zawierające:
- oznaczenie pacjenta, pozwalające na ustalenie jego tożsamości:
a) nazwisko i imię (imiona),
b) datę urodzenia,
c) oznaczenie płci,
d) adres miejsca zamieszkania,
e) numer PESEL, jeżeli został nadany, w przypadku noworodka - numer PESEL matki, a w przypadku osób, które nie mają nadanego numeru PESEL - rodzaj i numer dokumentu potwierdzającego tożsamość,
f) w przypadku gdy pacjentem jest osoba małoletnia, całkowicie ubezwłasnowolniona lub niezdolna do świadomego wyrażenia zgody - nazwisko i mię (imiona) przedstawiciela ustawowego oraz adres jego miejsca zamieszkania,
- oznaczenie podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych ze wskazaniem komórki organizacyjnej, w której udzielono świadczeń zdrowotnych,
- opis stanu zdrowia pacjenta lub udzielonych mu świadczeń zdrowotnych,
- datę sporządzenia.
Szczegółowe kwestie związane z informacjami mającymi się znaleźć w dokumentacji medycznej reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie rodzajów i zakresu dokumentacji medycznej w zakładach opieki zdrowotnej oraz sposobu ich przetwarzania. Oprócz informacji regulowanych w tych aktach w dokumentacji medycznej mogą się również znaleźć inne informacje.
Dokumentacja medyczna może być udostępniona pacjentowi, jego przedstawicielowi ustawowemu bądź osobie upoważnionej przez pacjenta. Pacjent może upoważnić inna osobę ustnie lub pisemnie. Po śmierci pacjenta prawo wglądu w dokumentację medyczną ma osoba upoważniona przez pacjenta za życia. Natomiast inne podmioty maja dostęp do dokumentacji medycznej tylko w określonych okolicznościach, np. podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych ma obowiązek udostępniania dokumentacji medycznej innym podmiotom, które uczestniczą w udzielaniu świadczeń zdrowotnych pacjentowi. Podmiot udzielający świadczeń medycznych udostępnia dokumentację także organom władzy publicznej, Narodowemu Funduszowi Zdrowia, organom samorządu zawodów medycznych w zakresie niezbędnym do wykonywania przez te podmioty ich zadań.
Miejscem udostępniania dokumentacji medycznej jest siedziba podmiotu świadczącego usługi. Dokumentacja udostępniana jest przez sporządzenie wyciągów, odpisów lub kopii poprzez wydanie oryginału za pokwitowaniem odbioru i zastrzeżeniem zwrotu po wykorzystaniu. Za udostępnienie dokumentacji medycznej podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych może pobrać opłatę. Nieodpłatnie udostępnia on jedynie kopie, odpisy i wyciągi organowi rentowemu. Wybór formy udostępniania dokumentacji należy do podmiotu ubiegającego się o nią.
4.7 Prawo pacjenta do zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza.
Prawo to jest nowym rozwiązaniem w polskim ustawodawstwie. Pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy mogą wnieść sprzeciw wobec opinii albo orzeczenia lekarskiego orzekającego o jego stanie zdrowia, jeżeli orzeczenie to lub opinia ma wpływ na prawa lub obowiązki pacjenta , które wynikają z przepisów prawa. Sprzeciw ten wnosi się do komisji lekarskiej działającej przy okręgowej radzie lekarskiej. Od orzeczenia komisji nie przysługuje już odwołanie, jednak pacjentowi nie zostaje całkowicie zamknięta droga, gdyż do postępowania przed komisją stosuje się przepisy kodeksu postępowania administracyjnego. Sprzeciw wymaga uzasadnienia, który obejmuje wskazanie przepisu prawa, z którego zdaniem pacjenta wynikają jego prawa i obowiązki, zaś niewskazanie tej informacji jest podstawą zwrotu sprzeciwu. Do sprzeciwu powinna być również dołączona niezbędna dokumentacja medyczna. Termin na wniesienie sprzeciwu wynosi 30 dni od dnia wydania opinii lub orzeczenia lekarza o stanie zdrowia pacjenta. Przekroczenie tego terminu nie wywołuje jednak dla pacjenta żadnych negatywnych skutków i sprzeciw wniesiony nawet po tym terminie powinien być rozpatrzony. Komisja ma obowiązek wydać orzeczenie w terminie 30 dni od wniesienia. Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta reguluje także skład komisji lekarskiej.
4.8 Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.
Prawo to jest uregulowane w rozdziale 9 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, gdzie art. 33 stanowi, że pacjent w zakładzie opieki zdrowotnej, który jest przeznaczony dla osób wymagających całodobowych lub codziennych świadczeń zdrowotnych ma prawo do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z innymi osobami a także ma prawo do odmowy kontaktu z tymi osobami. Prawo to jest realizowane głównie przez możliwość odwiedzin w zakładzie opieki zdrowotnej, jednak nie oznacza to zgody na opuszczenie zakładu przez pacjenta, chyba że opuszcza go na własne żądanie. Kontakt nie powinien być ograniczony porą dnia lub ramami czasowymi, jednak odwiedziny nie mogą dezorganizować pracy oddziału czy też utrudniać procesu leczenia a także naruszać spokoju i praw innych pacjentów. Jednakże kierownik zakładu może wyznaczyć godziny odwiedzin. Prawo do kontaktu telefonicznego może być zrealizowane przez umożliwienie pacjentom korzystania z telefonu komórkowego a przypadku, gdy takiego nie posiadają powinni mieć możliwość skorzystania z ogólnodostępnego aparatu telefonicznego. Pacjent powinien mieć również możliwość wysyłania i odbierania korespondencji, a jeżeli nie może jej samodzielnie wysłać powinni mu w tym pomóc pracownicy zakładu.
W ramach tego prawa, pacjent ma również prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej. Może ją sprawować osoba bliska jak również każda inna osoba wskazana przez pacjenta.
4.9 Prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej.
Prawo to wynika bezpośrednio z art. 53 Konstytucji Rzeczpospolitej, która gwarantuje każdej osobie przebywającej na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej prawo do wolności sumienia i religii. Prawo to obejmuje możliwość bezpośredniego kontaktu z opiekunem duchowym wyznawanej przez siebie religii, umożliwienie uczestnictwa w obrzędach religijnych organizowanych w szpitalu a w sytuacji pogorszenia się stanu zdrowia lub zagrożenia życia niezwłoczne zawiadomienie duchownego wyznawanej przez pacjenta religii i umożliwienie mu kontaktu z nim. Zatem pacjent powinien być poinformowany jacy kapłani pracują w szpitalu i w jakich godzinach odbywają się nabożeństwa.
4.10 Prawa pacjenta do leczenia za granicą.
W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej pacjenci uzyskali jeszcze jedno dodatkowe prawo a mianowicie prawo do uzyskania świadczeń zdrowotnych na terenie Wspólnoty. Źródło tego prawa znajdujemy w art. 168 Skonsolidowanego Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, który w ust. 7 stanowi, iż działania Unii są prowadzone w poszanowaniu obowiązków Państw Członkowskich w zakresie określania ich polityki dotyczącej zdrowia, jak również organizacji i świadczenia usług zdrowotnych i opieki medycznej.
Aktualnie prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych określa Rozporządzenie Rady EWG nr 1408/71, które dotyczy stosowania systemów zabezpieczenia społecznego pracowników i osób pracujących na własny rachunek oraz członków ich rodzin, którzy przemieszczają się na terytorium Wspólnoty. W preambule tego aktu możemy przeczytać, że niezbędne jest poszanowanie szczególnych cech krajowych ustawodawstw dotyczących zabezpieczenia społecznego i opracowanie jedynie systemu koordynacji.
Prawo europejskie dzieli pacjentów na:
- osoby stale zamieszkujące na terytorium innego niż właściwe państwa członkowskiego,
- osoby czasowo przebywające na terytorium innego państwa członkowskiego,
- osoby udające się na terytorium innego państwa członkowskiego w celu uzyskania planowanego świadczenia zdrowotnego.
W pierwszym przypadku wobec pacjenta należy postępować tak, jakby był ubezpieczony w instytucji miejsca zamieszkania. Inaczej natomiast wygląda sytuacja osób, które przebywają jedynie czasowo na terytorium państwa członkowskiego. W takiej sytuacji mogą być jej udzielone świadczenia niezwłocznie niezbędne. Jednakże rozporządzenie nie definiuje tego pojęcia. Można jednak wywnioskować, że chodzi o świadczenia, których nieudzielenie zmusza pacjenta do powrotu na terytorium państwa właściwego. Od świadczeń niezbędnych należy bezwarunkowo odróżnić świadczenia zaplanowane, czyli przypadki gdy pacjent świadomie opuszcza terytorium państwa członkowskiego w celu poddania się leczeniu. W tej sytuacji musi on uzyskać zgodę instytucji właściwej, która nie może mu odmówić zgody na leczenie w przypadku gdy jest ono jednym ze świadczeń przewidzianych przez ustawodawstwo państwa, które pacjent zamieszkuje oraz nie może on być poddany leczeniu w terminie zwykle niezbędnym dla uzyskania leczenia w państwie zamieszkania, uwzględniając przy tym aktualny stan zdrowia i dalszy przebieg choroby zainteresowanego.
Szczegółowo problematykę kierowania pacjentów na leczenie poza terytorium Rzeczypospolitej określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z 27 grudnia 2007 r. w sprawie wniosku o leczenie lub badanie diagnostyczne poza granicami kraju oraz pokrycie kosztów transportu. Aby uzyskać zgodę na takie leczenie pacjent składa wniosek do Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia, za pośrednictwem właściwego oddziału wojewódzkiego NFZ. Wypełnia ona pierwszą część wniosku a następnie przekazuje ją w celu uzupełnienia drugiej części lekarzowi ubezpieczenia zdrowotnego. Lekarz wydaje stosowną do wniosku opinię co do konieczności przeprowadzenia leczenia lub badań diagnostycznych w terminie wcześniejszym niż czas oczekiwania w kraju, biorąc pod uwagę przebieg choroby i stosowane leczenie oraz aktualny stan zdrowia pacjenta. Gdy wniosek dotyczy świadczenia nie udzielanego w kraju, ocenia on możliwość jego przeprowadzenia w kraju oraz niezbędność takiego leczenia w celu ratowania życia lub poprawy zdrowia pacjenta.
Ocenia on również czy zachodzi konieczność zastosowania określonego środka transportu a zwłaszcza transportu sanitarnego. Oddział NFZ weryfikuje wniosek i przesyła wybranej zagranicznej jednostce opieki medycznej, niekoniecznie wskazanej we wniosku, jeśli z doświadczenia wie, że placówka ta poprowadzi właściwie leczenie, tłumaczenie drugiej części wniosku. Po ustaleniu kosztów udzielonego świadczenia i przesłaniu reszty dokumentacji, wydaje decyzję o wydaniu lub odmowie zgody na leczenie za granicą. Decyzja ta jest ostateczna i służy od niej skarga do sądu administracyjnego.
5. Rzecznik Praw Pacjenta.
Na straży ochrony praw pacjenta został powołany Rzecznik Praw pacjenta. Może on wszcząć postępowanie wyjaśniające naruszenie praw pacjenta określonych w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta ale także w sprawie naruszenia praw pacjenta określonych w ustawach szczególnych. Jest on centralnym organem administracji rządowej, powoływanym przez Prezesa Rady Ministrów, który sprawuj również nadzór nad jego działalnością. Rzecznik Praw Pacjenta może zwrócić się do Rzecznika Praw Obywatelskich lub Rzecznika Praw Dziecka o podjęcie działań należących do zakresu ich kompetencji. Rzecznik działa przy pomocy Biura Rzecznika praw Pacjenta. Stanowisko Rzecznika może piastować osoba spełniająca łącznie kilka kryteriów: musi posiadać wykształcenie co najmniej wyższe i tytuł zawodowy magistra lub inny równorzędny, nie była prawomocnie skazana za przestępstwo popełnione umyślnie, stan jej zdrowia pozwala na prawidłowe sprawowanie tej funkcji oraz posiada wiedzę i doświadczenie dające rękojmię prawidłowego wykonywania tej funkcji. Do głównych zadań Rzecznika Praw Pacjenta należy: prowadzenie postępowań w sprawach praktyk naruszających prawa pacjenta, opracowywanie i przedkładanie Radzie Ministrów projektów aktów prawnych dotyczących ochrony praw pacjenta, opracowywanie i wydawanie publikacji oraz programów edukacyjnych popularyzujących wiedzę o ochronie praw pacjenta czy analiza skarg pacjentów w celu określenia zagrożeń i obszarów w systemie ochrony zdrowia wymagających naprawy. Corocznie też sporządza on i przedstawia Radzie Ministrów sprawozdanie dotyczące przestrzegania praw pacjenta na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej.
Zakończenie
Jak można zauważyć na podstawie tej krótkiej analizy obowiązujących przepisów, regulacje prawne odnoszące się do praw pacjenta są bardzo bogate i rozbudowane, sformułowane w aktach prawnych różnej rangi. Jednak ich realizacja w polskich placówkach służby zdrowia nie jest jeszcze obowiązującym standardem. Nie oznacza to oczywiście, że prawa te nie są realizowane w ogóle, jednak ich zakres i jakość budzą słuszne wątpliwości. Rodzą się one głównie z niskiej świadomości istnienia tych praw, zarówno wśród pacjentów jak również personelu medycznego. Pacjenci, mimo iż w każdym szpitalu jest dostępna Karta Praw Pacjenta, nie zawsze o niej wiedzą a co za tym idzie nie są w stanie egzekwować praw im przysługujących. Trzeba także zauważyć, że również lekarze nie zawsze potrafią pacjentów poinformować o przysługujących im prawach. Aby prawa pacjenta realizować sami pacjenci muszą zrozumieć, że lekarze lub pielęgniarki czasami mogą być przemęczeni, mieć problemy natury osobistej i zawodowej, co może utrudnić im nawiązanie satysfakcjonującego dla pacjenta kontaktu.
Niedawno w Warszawie, z okazji Europejskiego Dnia Praw Pacjenta, na konferencji zorganizowanej przez Instytut Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej i w której udział wzięli m.in.: minister zdrowia Ewa Kopacz, komisarz UE ds. zdrowia i polityki konsumenckiej John Dalli, Rzecznik praw pacjenta Krystyna Barbara Kozłowska zaprezentowano wyniki rankingu państw pod względem przestrzegania praw pacjenta. Polska uplasowała się w nim na 9 pozycji, tuż poniżej przeciętnej.
Zdaniem Doroty Karkowskiej, eksperta Instytutu Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej, w Polsce duży problem stanowi brak scentralizowanego systemu informacji oraz brak wystarczającego przepływu informacji między jednostkami opieki ambulatoryjnej a szpitalami, do których po badaniu trafiają pacjenci.
Jednakże zgodnie z zapewnieniami minister zdrowia Ewy Kopacz, ma się to zmienić w związku z uchwaloną przez Sejm ustawą o systemie informacji w ochronie zdrowia. Umożliwi ona bowiem m.in. wymianę danych zawartych w elektronicznej dokumentacji w celu prowadzenia diagnostyki, wystawianie e-recept i e-skierowań.
Każdy z nas, choć dzisiaj pacjentem nie jest, jutro może się nim stać. Dlatego przestrzeganie praw pacjenta to nie tylko nasz wspólny obowiązek, ale też wspólny interes.
Bibliografia
Akty prawne:
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U.2009.52.417).
Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U.2007.14.89 -j.t.)
Literatura:
Augustynowicz A., Budziszewska - Makulska A., Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, Warszawa 2010 r.
Bernatek - Zaguła I., Prawo pacjenta w Polsce do informacji medycznej, Toruń 2008 r.
Boratyńska M., Konieczniak P., Prawa pacjenta, Warszawa 2001 r.
Bujny J., Prawa pacjenta. Między autonomią a paternalizmem, Warszawa 2007 r.
Dercz M., Rek T., Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej. Komentarz, Kraków 2007 r.
Krukowski J., Godność człowieka podstawą konstytucyjnego katalogu praw i wolności jednostki, [w:] Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona pod red. Leszka Wiśniewskiego, Warszawa 1997 r.
Nesterowicz M., Prawo medyczne, Toruń 2010 r.
Ponczek, D., Prawa pacjenta w Polsce, Łódź 2000 r.
Sobol E. (red.), Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1995 r.
Wojtczak K., Rozważania nad pojęciem pacjenta [w:] Jednostka w demokratycznym państwie prawa, Józef Filipek (red.), Bielsko-Biała 2003 r.
Zajdel J., Kompendium prawa medycznego, Łódź 2008 r.
Zielińska E., Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty, Warszawa 2008 r.
Sobol E. (red.), Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1995 r., s. 591.
Ponczek, D., Prawa pacjenta w Polsce, Łódź 2000 r., s. 7.
Boratyńska M., Konieczniak P., Prawa pacjenta, Warszawa 2001 r., s. 12-13.
Wojtczak K., Rozważania nad pojęciem pacjenta [w:] Jednostka w demokratycznym państwie prawa, J. Filipek (red.), Bielsko-Biała 2003 r., s. 744 -750.
Dercz M., Rek T., Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej. Komentarz, Kraków 2007 r., s. 122.
Bujny J. Prawa pacjenta. Między autonomią a paternalizmem, Warszawa 2007 r., s. 32.
Nesterowicz M. Prawo medyczne, Toruń 2010 r., s. 20
Bernatek - Zaguła I., Prawo pacjenta w Polsce do informacji medycznej, Toruń 2008 r., s. 42.s
Nesterowicz M., Prawo…, op. cit., Toruń 2010 r., s. 20.
Ibidem, s. 19.
Krukowski J., Godność człowieka podstawą konstytucyjnego katalogu praw i wolności jednostki, [w:] Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona pod red. L. Wiśniewskiego, Warszawa 1997 r., s. 39.
Nestorowicz M., Prawo…, op. cit. , s. 37.
Bujny J. Prawa pacjenta, op. cit., s. 95.
Ibidem, s. 102.
Augustynowicz A., Budziszewska - Makulska A., Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, Warszawa 2010 r., s. 41.
Ibidem, s. 51.
Zielińska E., Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty, Warszawa 2008 r., s. 79.
Augustynowicz A., Budziszewska - Makulska A, Ustawa o prawach… , op. cit., s. 64.
Ibidem, s. 71.
Ibidem, s. 74.
Augustynowicz A., Budziszewska-Makulska A, Ustawa o prawach…, op. cit., s. 85.
Ibidem, s. 108.
Augustynowicz A., Budziszewska - Makulska A, Ustawa o prawach…, op. cit., s. 121.
Zajdel J., Kompendium prawa medycznego, Łódź 2008 r., s. 84.
Augustynowicz A., Budziszewska - Makulska A, Ustawa o prawach…, op. cit., s. 138.
Ibidem, s. 143
Ibidem, s. 151.
Augustynowicz A., Budziszewska - Makulska A, Ustawa o prawach…, op. cit., s. 161.
Ibidem, s. 164.
Augustynowicz A., Budziszewska - Makulska A, Ustawa o prawach…, op. cit., s. 168-169.
Ibidem, s. 174.
Nesterowicz M., Prawo…, op. cit., s. 47-48.
Ibidem, s. 61.
3