Poezja Czes�awa Mi�osza

Biografia

Czes�aw Mi�osz urodzi� si� 30 czerwca 1911 r. w Szetejniach na Litwie, gdzie sp�dzi� dzieci�stwo. Szko�� œredni� i studia prawnicze uko�czy� w Wilnie. Debiutowa� w 1930 r. wierszami og�oszonymi w „Alma Mater Vilnensis”, nast�pnie wsp�redagowa� pismo „�agary”, skupiaj�ce grup� literack� o tej samej nazwie. W latach 1934-35 studiowa� w Pary�u, gdzie spotka� swojego dalekiego krewnego, francuskiego poet� Oskara Mi�osza, kt�ry wywar� na niego znaczny, cho� utajony wp�yw. Rozg�os literacki uzyska� zbiorem Trzy zimy (1936). Pracowa� w Polskim radiu w Wilnie i Warszawie, gdzie sp�dzi� okupacj�, wsp�pracuj�c z pras� konspiracyjn�. Po wojnie przebywa� w Krakowie, Waszyngtonie i Pary�u. W roku 1951 zerwa� kontakty z krajem i pozosta� na emigracji, pocz�tkowo w Pary�u, nast�pnie w Berkley w Kalifornii, gdzie pe�ni funkcje profesora literatur s�owia�skich na tamtejszym uniwersytecie. Jego wiersze i ksi��ki by�y t�umaczone na wiele j�zyk�w. W roku 1980 otrzyma� literacka Nagrod� Nobla.

Pozornie przyst�pna, poezja Czes�awa Mi�osza nie ods�oni�a czytelnikom ani cz�œci swoich zagadek. Poezja ta stawia op�r jednolitej interpretacji.

W panoramie poezji dwudziestolecia nazwisko Mi�osza widnieje zwykle w trzech konstelacjach. Pojawia si� ono najpierw wœr�d wsp�tw�rc�w pisma „�agary” (1931-34). Wile�scy studenci domagali si� tam, „pionu ideowego” (Teodor Bujnicki) „idei kszta�tuj�cej” (Stefan J�drychowski), „twardej moralnoœci wytw�rc�w) (Henryk Dembi�ski) i nie wahali si� wo�a� : „ortodoksi i fanatycy wszystkich wiek�w! podajcie r�ce, my z wami (Henryk Dembi�ski). Od literatury ��dali „urobienia takiego typu cz�owieka, jaki ze wzgl�d�w spo�ecznych jest w najbli�szej przysz�oœci potrzebny” (Mi�osz), „krytycznego konfliktu z rzeczywistoœci�” i „supremacji ekonomii, socjologii i polityki” (Jerzy Zag�rski). Wreszcie poezj� przysz�oœci widzieli jako „wybitnie wizualistyczn�” (Zag�rski), poddan� „dyktaturze intelektu” i posi�kuj�c� si� „ sposobami u�ywanymi w prozie” (Mi�osz), zorientowan� ku zwartoœci, treœciwoœci, wsp�zale�noœci wszystkich sk�adnik�w, s�owem, „konstruktywistyczn�” (Mi�osz, Leon Szreder).Wszystko to jednak nie bardzo sprawdza�o si� w wierszach, nawet drukowanych w „�agarach”. C� dopiero w p�Ÿniejszych...

Cz�œciej jeszcze nazwisko Mi�osza pojawia si� wtedy, kiedy mowa o „katastrofizmie”. (katastrofizm najog�lniej to przekonanie o nieuchronnej zag�adzie czy to cz�owieka, czy spo�ecznoœci, czy te�, najcz�œciej, wartoœci uznanych za najcenniejsze, nieod��czne od kultury. W poezji, literaturze rzadko przybiera on posta� intelektualnie uporz�dkowan�. Karmi si� raczej niejasnymi przeczuciami, l�kiem przed spo�ecznymi lub wojennymi kataklizmami, natr�ctwem rozk�adu i dekadencji... Tak te� by�o w latach trzydziestych. Ale kryzys demokracji, strach przed totalizmem, proroctwo wojny odczyta� mo�na nie tylko u �agaryst�w: r�wnie dobrze u Czechowicza i S�onimskiego, Tuwima nawet, Ga�czy�skiego i Seby�y, nie m�wi�c oczywiœcie o Witkacym. U ka�dego inaczej, zabarwione estetycznie, politycznie czy religijnie.

Mi�osza wymienia si� wreszcie razem z Jerzym Zag�rskim, J�zefem Czechowiczem, J�zefem �obodowskim, Marianem Czuchnowskim... Wszyscy oni- bardziej lub mniej udatnie- wys�awiaj� tendencje, kt�re pojawi�y si� w liryce lat trzydziestych. Kiedy przyjdzie je okreœli�, podaj� terminy cz�sto sk��cone, niezborne, zawsze zaœ rozmaite. M�wi si� zatem o poezjo- i fantazjotw�rstwie, o pesymizmie i rozpaczy historycznej, o spo�ecznikostwie i wr�cz rozpolitykowaniu... Czasem tak�e o swobodnym potoku obraz�w, „wielkiej” metaforze przeciwstawionej „ma�ej”, rozluŸnieniu zwi�zk�w logicznych i uprawomocnieniu swobody wyobraŸni. Tradycje bezpoœrednie rozpozna� �atwo. Oboj�tni skamandrytom i niech�tni M�odej Polsce, �wczeœni poeci buntuj� si� przeciw krakowskiej awangardzie, stale zapo�yczaj�c jednak jej osi�gni�cia. Trudniej- tradycje poœrednie. Zbici z tropu krytycy m�wili czasem o nawrocie do symbolizmu, o - nie wyznanych- analogiach z nadrealizmem... Zapewne bezpieczniej by�oby powstrzyma� si� od podobnych uog�lnie�. Tej liryki nie spaja w jedno �adna poetycka doktryna: uk�ada si� ona w rozpoznawaln� wprawdzie, ale kr�tkotrwa�� i niewyraŸn� konstelacj� nastroj�w, styl�w, temat�w i ambicji.

Najostro�niej by�oby chyba wr�ci� do okreœlenia „druga awangarda”, kt�rym lubili si� w�wczas mianowa� m�odzi poeci.

W p�Ÿniejszych wydaniach Mi�osz pomija� na og� wiersze powsta�e przed rokiem 1934; okreœlaj�c je jako wymuszone, pisane niejako wbrew sobie.

Liryk� Mi�osza cechuje sk�onnoœ� do dialogu, a przynajmniej polifonia wypowiedzi. Ta wielog�osowoœ� nie jest bynajmniej pustym chwytem retorycznym. Ods�ania raczej niepewnoœ�, rozdarcie, „ rozdwojenie w sobie”. Poezja nie jest dla Milosza symbolistycznym si�ganiem istot rzeczy, badaniem niepoznawalnego, na po�y mistycznym smakowaniem tajemnic... Nie opiera si� tak�e o dialektyk� poj�� i stosunki logiczne wynikania. Rozumiana jest raczej jako nieustaj�ca dyskusja, jako nieznu�one poszukiwanie, zarazem dumne (bo nie ka�demu dost�pne) i pe�ne l�ku (bo prawda bywa bolesna i groŸna). Partnerami tej dyskusji s� jakby na r�wni- umys� i cia�o, osobiste doœwiadczenia i prawid�owoœ� historii, ulotne przypadki i przemyœlenia filozof�w.

Liryce Mi�osza przyœwieca �aci�ska maksyma larvatus prodeo. Literacka intuicja przypomina mu jakby, �e lepiej, bezpieczniej b�dzie dzia�a� w masce, m�wi� cudzym g�osem...

�atwiej teraz zrozumie� trudnoœ� interpretacji Mi�osza. Ka�da niemal wypowiedŸ (wiersz w ca�oœci albo nawet fragment) zosta�a jakby uj�ta w cudzys��w, opatrzona znakiem ograniczonej wiarygodnoœci. Jej znaczenie rzadko kiedy zostaje dane bezpoœrednio. Ods�ania si� raczej w relacji do innych wypowiedzi: ab dobrze zrozumie�, co w�aœciwie m�wi chwilowy „g�os”, pami�ta� musimy o partnerach, do kt�rych i wœr�d kt�rych m�wi. Ale owi partnerzy nie s� przecie� niezmienni, poniewa� ka�dy dialog zmienia i kszta�tuje dialoguj�cych... Tym samym cz�ste, nawet nawrotne motywy jawi� si� rozmaicie, zabarwione - na przyk�ad- raz patetycznie, raz ironicznie.

Jan B�o�ski przypuszcza, �e wszystko co Mi�osz napisa�, powinno by� rozpatrywane jednoczeœnie w kilku porz�dkach. Powiedzmy grubo: jednostkowym, jakby biograficznym, zbiorowym czy historycznym, religijnym wreszcie czy metafizycznym. Tak na przyk�ad sielski, arkadyjski krajobraz odsy�a� mo�e albo do patriarchalnego dzieci�stwa, albo do spo�ecznej utopii, albo wreszcie unaocznia, jakby na zasadzie alegorii, intelektualne wyobra�enie ordinis naturalis, w�aœciwego �adu rzeczy. ( W poemach naiwnych naiwnoœ� jest œwiadomie wybrana przez poet�, poniewa� istniej� prawdy, kt�re wypowiedzie� mo�e tylko dziecko lub prostaczek. Prostaczek jednak jest tak naprawd� m�drcem , kt�remu filozoficzna medytacja kaza�a powr�ci� do naiwnoœci.)

Pami�ta� nale�y, �e obrazy - archetypiczne lub nie- zostaj� zazwyczaj zrelatywizowane do m�wi�cego bohatera. Tym samym nigdy nie nabywaj� zab�jczej w poezji jednoznacznoœci. Przede wszystkim Mi�osz nie lubi puent, chyba ironiczn�; nie zwyk� tak�e- szczeg�lniej w m�odoœci- „rozwi�zywa�” swoich wierszy opowiedzeniem si� za jak�kolwiek mo�liwoœci� interpretacyjn�.

Wiersz zaprasza i przymusza wr�cz do refleksji: ta poezja oka jest zarazem poezj� uczon�. Ju� od 1942 r. domaga si� jawnie komentarza, ka�e si�ga� do biblioteki, aby zrozumie� ukryty cytat, odczyta� aluzj�. Zarazem jednak umyka nie tylko przed wszelkim pouczaniem, ale nawet przed wyraŸnym samookreœleniem.

Inaczej ni� Przyboœ, opalizacji sensu nie szuka nigdy Mi�osz na poziomie zdania. Przeciwnie, elementarne sk�adniki wiersza pozostaj� zwykle klarowne, mocno osadzone w tradycji- cz�sto mickiewiczowskiej- i �atwo mimo lekkiego odrealnienia czytelne.

Pe�na struktura poezji Milosza, niezmiernie jednolitej w zaskakuj�cej rozmaitoœci g�os�w i œrodk�w, mog�aby jednak zosta� odczytana tylko przez ca�okszta�t tw�rczoœci, kt�rej przewa�na cz�œ� nale�y do epoki nast�pnej. Pozostaje wi�c tylko powiedzie�, czym ta liryka by�a w ostatnich latach przed wybuchem wojny.

Jej g��bokie Ÿr�d�a s� na pewno romantyczne. Przed Przybosiem �agaryœci poznali- i prze�yli- Mickiewicza, kt�ry u Mi�osza przynajmniej pozosta� nieustannie obecny. Z romantyzmu wywodzi si� wiara w wyobraŸni�, przeœwiadczenie o proroczej zdolnoœci poety, wyniesionego ponad œlepy, niewiedz�cy t�um, traktowany nieraz z litoœciw� pogard� (Ptaki). Ale ta pogarda budzi z kolei niepokoje sumienia, poezji bowiem- znowu� zgodnie z romantyczn� tradycj�- przypisany zosta� obowi�zek duchowego przewodnictwa, ocalenia „ludzi ciemnych”, kt�ry sk�ania� zapewne do zaskakuj�cych oscylacji politycznych (w latach 1931-33 Mi�osz wyraŸnie sympatyzowa� z radykalizmem trybuna „�agar�w”- Dembi�skiego). Uderza wreszcie - od pocz�tku- ujmowanie losu w�asnego i spo�ecznoœci w poj�ciach jeœli nie zawsze religijnych, to na pewno eschatologicznych i metafizycznych. Radko z wi�ksza moc� wypowiada�y si� we wsp�czesnej liryce zdumienie istnieniem, trwoga i fascynacja tym, co niepoj�te, wreszcie poczucie winy i odpowiedzialnoœci moralnej... s�owem doznanie sacrum.

W tym znaczeniu mo�na powiedzie�, �e liryka Mi�osza i r�wieœnik�w by�a niespodziewanym odwetem wiekowej ju� tradycji na estetycznym optymizmie poet�w „Zwrotnicy”, kt�rzy w pracy artysty (szczeg�lnie zaœ w odnawianiu j�zyka) widzieli najpe�niej wcielenie produkcyjnego dzia�ania, jakim cz�owiek zagarnia i zagospodarowuje œwiat... Inspiracje Drugiej Awangardy by�y wszak�e- w por�wnaniu z monolityczn� utopia pierwszej- g��boko konfliktowe. Pokus� tradycjonalizmu pokona� mog�o tylko stworzenie takiej koncepcji j�zyka poetyckiego, kt�ra by umia�a t� konfliktowoœ� tw�rczo wykorzysta�. Dokona�o si� to u Mi�osza stopniowo, punkt zwrotny umieœci� nale�y chyba dopiero w roku 1943. S�owo poetyckie celowa� b�dzie odt�d nie w „autonomi�” ale w „pe�ni�”. Albo raczej, zdobywa� autonomi� przez wch�oni�cie takiej rozmaitoœci idiom�w, aby- kontrastem i zestawieniem- zyska� niezale�noœ� od j�zyka potocznego. Dla Mi�osza najwa�niejsza jest zdolnoœ� sumowania doœwiadcze� ludzkich, przede wszystkim s�ownych. Poeta jest tym, kt�ry umie m�wi� wszystkimi j�zykami... nie tym, kt�ry stwarza j�zyk wy��cznie w�asny. St�d ��danie zakorzenienia w przesz�oœci, w historii, ale r�wnie�- otwarcia na najr�niejsze idiomy wsp�czesnoœci, z popularnymi i naukowymi w��cznie. St�d ogromne znaczenie, przypisane ironii i „formom dramatycznym” w poezji, kt�re pozwalaj� oœwietli� sprawy wymykaj�ce si� zazwyczaj kompetencji liryka. St�d wreszcie- intelektualizacja wypowiedzi, wojna wydana „nowej �acinie”, kt�r� stawa� si� nazbyt cz�sto j�zyk poezji, zdolny tylko szlifowa� osobliwoœci uczu� i wzrusze�. Pot�ga wyobraŸni jest bowiem tak�e- jeœli nie przede wszystkim- warunkiem m�droœci. Zaœ odnow� cz�owieka osi�gn�� mo�na tylko przez zespolenie refleksji i wzruszenia. Niech�e wi�c poezja zestawia i jednoczy wszelkie odmiany cz�owieczej „mowy”, niech stara si� zawsze wyrazi� ca�oœ� ludzkiego doœwiadczenia, niech pracowicie zd��a do jednoœci prawdy i zachwytu.

Jan B�o�ski, L�ki, sny i proroctwa- Czes�aw Mi�osz w: Poeci dwudziestolecia mi�dzywojennego, pod red. I. Maciejewskiej, Warszawa 1982.

Eseistyka Czes�awa Mi�osza

http://www.milosz.pl/t_eseje.php

Eseistyka Mi�osza, zar�wno polska jak i angielska, przywo�uje przede wszystkim patron�w poety, pisarzy i myœlicieli, kt�rym zawdzi�cza on najwi�cej. ��czy ich wszystkich refleksja religijna: wizje Swedenborga, Blake'a, poezje Oskara Mi�osza i T.S. Eliota, pisarstwo Dostojewskiego. W pismach ich szuka� te� poeta odpowiedzi na pytanie: sk�d z�o? Zreszt� poezj� Mi�osza i jego eseistyk� spaja narastaj�cy wci�� nurt religijny i filozoficzny. Coraz cz�œciej motywem wiersza staje si� pytanie o istot� bytu, o sens cierpienia, o tajemnic� czasu i przemijania. W ostatnim zbiorku "Gdzie wschodzi s�o�ce i k�dy zapada" (1974) spotkamy nie tylko wiersze o religijnej problematyce ("Lektury", "O anio�ach", "Oeconomia divina"), ale przede wszystkim akceptacj� istnienia jako daru: "Œwi�ty jest byt".

Oto kilka tekst�w z bardzo bogatej tw�rczoœci eseistycznej Mi�osza, wybranych z najbardziej znanych ksi��ek pisarza - od Zniewolonego umys�u, kt�ry w pewien spos�b utorowa� mu drog� do œwiatowej s�awy, przez Rodzinn� Europ�, Szukanie ojczyzny i �ycie na wyspach.

Zniewolony umys�

• Ba�towie

Rodzinna Europa:

• Miejsce urodzenia

• Wychowanie katolickie

Szukanie ojczyzny:

• Aby duchy umar�ych zostawi�y

nas w spokoju

�ycie na wyspach

• Niemoralnoœ� sztuki

• Pesymizm-optymizm

• �ycie na wyspach

---