I.POJĘCIE I ŹRÓDŁA PRAWA: 1.Pojęcie i podziały prawa. Ulpian określa sprawiedliwość jako stałą wolę oddania każdemu tego prawa, które mu się należy, a nakazami prawa jest żyć uczciwie, nie krzywdzić drugiego, oddać każdemu to, co mu się należy. Wyrazem awersji do definiowania pojęć prawnych jest stwierdzenie Iavolenusa, iż wszelkie definiowanie pojęć w prawie cywilnym jest ryzykowne, jako że z łatwością mogą być one obalone. Celsus mówił, iż prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne (ius est ars boni et aequi). Prawo obowiązuje tak długo, aż zostanie uchylone (Ulpian - dura lex, sed lex). Cycero podkreślał, że zbyt rygorystyczne przestrzeganie prawa może stać się największym bezprawiem (summum ius summa iniuria). Prawo należy stosować z zachowaniem zasad dobra, słuszności i humanizmu (bonum, aequitas, humanitas). Justynian dowodził, że sędziowie powinni przedkładać słuszność (zasady moralne) ponad literę prawa. P. przedmiotowym był zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność, albo przez organ wyposażony we władzę legislacyjną, a których przestrzeganie gwarantowane było w zasadzie w drodze przymusu (prawo publiczne i prywatne). Ius civile, ius peregrinorum i ius gentium Ius civile. Obowiązywała zasada personalności albo osobowości prawa - konieczność posługiwania się prawem civitas, do której się przynależy, prawo to było sformalizowane. Składały się z ustaw, plebiscita, uchwał senatu, konstytucji cesarskich i opinii jurysprudencji oraz z ius honorarium (edykty urzędników jurysdykcyjnych). Preregryni posługiwali się swoim ius civile, które Rzymianie nazywali ius peregrinorum. Ius gentium. Były to zasady prawne o zasięgu międzynarodowym, wspólne systemom prawnym obowiązującym w imperium rzymskim. Powstało wskutek rozwoju Rzymu i wchodzenia obywateli w liczne stosunki z obcokrajowcami. Podstawą obowiązywania norm tego prawa było wzajemne zaufanie (fides) stron oraz zasady słuszności
i sprawiedliwości. Prawo to tworzył praetor peregrinus wskutek recepcji różnorodnych rozwiązań prawnych do tworzonego systemu prawa. Po konstytucji Karakalli (212 r.) o nadaniu obywatelstwa rzymskiego prawie wszystkim mieszkańcom imperium problemy te stały się marginalne. Ius naturale (prawo naturalne). Gaius uważał, iż prawo naturalne stanowi podstawę ius gentium. Ulpian prawem naturalnym uważał prawo, którego natura nauczyła wszelkie żywe istoty. Na tej podstawie Justynian sformułował twierdzenie, że z ius naturale wywodzą się zasady słuszności i sprawiedliwości jako stałe i niezmienne kryteria oceny ludzkich zachowań. Ius publicum - ius privatum. Wg Ulpiana „prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które dotyczy korzyści jednostek” publiczne - w zakres wchodziły normy dotyczące całości państwa prywatne - w zakres wchodziły normy dotyczące poszczególnych jednostek wchodzących w skład państwa. W przypadkach kolizyjnych ważniejsze było dobro państwa (Cyceron - „dobro ludu najwyższym prawem”). Nie zapominano jednak o interesie jednostek. Z czasem sfera interesów prywatnych zaczęła powoli wkraczać w sferę interesów publicznych. Wraz z rozwojem prawa skurczyła się sfera praw prywatnych, zwłaszcza w okresie jednowładztwa. Ius commune - ius singulare. powszechne - w zakres tego prawa wchodzą normy mające ogólne zastosowanie. wyjątkowe wprowadzone przez prawodawcę wbrew ogólnie przyjętym zasadom, mające szczególne zastosowanie, np. uprzywilejowanie pewnej kategorii osób lub konkretnej osoby, rzeczy albo czynności. Wzg. i bezwzg. względne to prawo do domagania się jakiegoś zachowania od konkretnej osoby, a bezwzględne od kogokolwiek (obowiązek pozytywny - działania i negatywny - zaniechania). bezwzględnie i względnie obowiązujące. bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) to prawo, którego przepisy w konkretnym przypadku muszą być bezwzględnie respektowane. Przepisy te nie mogą być zmieniane umowami stron zainteresowanych i dotyczą z reguły prawa publicznego. względnie obowiązujące (ius dispositivum) to prawo, którego przepisy w konkretnym przypadku nie muszą być użyte, jeśli taką wolę wyrażą strony zainteresowane, są zatem przepisami pomocniczymi. Będą miały zastosowanie wtedy, kiedy np. zmarły nie sporządzi testamentu. przed i podm. Podmiotowe- to przyznana przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby (prawo względne i bezwzględne). podmiotowe może reprezentować jakąś wartość ekonomiczną - p. majątkowe, lub nie być uwarunkowane żadnym interesem ekonomicznym uprawnionego - p. niemajątkowe. 2.Etapy rozwoju prawa rzymskiego: Początek państwa rzymskiego to 21.IV.753 r.p.n.e., a koniec to dla części zachodniej 476 r.n.e, a dla wschodniej 1453 r.n.e (rozpad w 395 r.). Formy ustrojów: Monarchia (do 509 r.p.n.e.), Republika (do 27 r.p.n.e), Pryncypat (do 284 r.) i Dominat (do 565 r.). Rozwój prawa: Okres prawa archaicznego (753 r.p.n.e. - połowa III w.p.n.e.). Prawo zwyczajowe Quirites zostaje zastępowane ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych. Ustawa XII tablic eliminowała dowolność interpretacji przepisów prawnych przez patrycjuszy (interpretacja uczonych-prawników). Okres rozwoju i prawa klasycznego (III w.p.n.e. - 235 r.n.e., tj. koniec dynastii Sewerów). Zwycięskie wojny, napływ niewolników, dynamiczny rozwój produkcji i wymiana towarowa spowodowały rozwój produkcji przemysłowej i gromadzenie bogactw. Powstaje nowy dział prawa ius gentium - zasady prawne o zasięgu międzynarodowym. Wykreowano pretora dla peregrynów i proces formułkowy. Przejście do pryncypatu spowodowało pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka prawa). Dwa podokresy: prawo przedklasyczne (do końca republiki) i klasyczne (początek cesarstwa). Okres Schyłkowy - poklasyczny (235-14.XI.565). Upadek Rzymu spowodowany rozkładem ustroju niewolniczego, spadkiem wartości pieniądza i powrotem do wymiany naturalnej, kryzys wszelkich dziedzin życia (przerzucenie wydatków państwa na warstwy średnie). Prawo staje się niezrozumiałe. Jedynym źródłem prawa stały się konstytucje cesarzy jako władców absolutnych (dominus). Pojawiły się szkoły prawnicze, natchnęły działalność kodyfikacyjną Justyniana. 3.PRAWO ZWYCZAJOWE: Zwyczaj to wynik ciągłej i niezmiennej działalności, staje się normą prawną tylko wówczas, gdy taką wolę wyrazi większość społeczeństwa i uzna go za konieczny (opinio necessitatis) i będzie stosowany przez dłuższy czas (frequens usus) w sposób niezmieniony. Zbiór tych norm prawnych składa się na prawo zwyczajowe (mos maiorum lub consuetudo). Prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu (tacitus consensus omnium) w przeciwieństwie do ustawy, w której jest wyrażona wyraźnie. Prawo zwyczajowe jest niepisane, dlatego stwarza warunki do licznych nadużyć. Spowodowało to konieczność kodyfikacji prawa zwyczajowego - Ustawa XII Tablic, jako źródło prawa publicznego i prywatnego (fons omnis publici privatique iuris). 4.UST. XII TABLIC: (lex duodecim tabularum), spisana w 451 r.p.n.e. przez 10-osobowy zespół jest najstarszym, zbiorem prawa stanowionego w Rzymie (pomijając legendarne ustawy królewskie - leges regiae). Trzon ustawy stanowiło prawo świeckie, a wiele przepisów dotyczyło drobnych rolników, którzy wówczas dominowali. Regulowała: I-III prawo procesowe, IV-V wewnętrzna organizacja rodziny i spadkobranie, VI stosunki gospodarcze pomiędzy rodzinami rzymskimi, VII prawo sąsiedzkie, VIII przestępstwa naruszające interes obywatela, IX-X niektóre normy prawa publicznego i sakralnego, XI-XII różne normy prawne. 5.USTAW. ZGR. LUD: Ustawą jest to, co lud nakazuje i postanawia (Gaius). Ciałem ustawodawczym jest ZL (comitia). Z inicjatywą występował magistratus (konsul, pretor) pytając zgromadzonych (rogatio) czy przyjmują projekt ustawy. Odbywało się głosowanie, najpierw jawne (w czasach późniejszych tajne) według centurii lub tribus. Ustawę musiał zatwierdzić jeszcze senat (auctoritas patrum). Budowa Ustawy: praescriptio (nazwisko wnioskodawcy, czas i miejsce głosowania), rogatio (tekst) i sanctio (gwarancje jej przestrzegania). Rodzaje: lex perfecta (sankcją nieważności dotyka czynność wbrew jej postanowieniom), lex minus quam perfecta (uznaje czynność za nieważną i przewiduje sankcje karne) i lex imperfecta (pozbawiona sankcji). Plebejusze mieli swoje zgromadzenia (concilia plebis) pod przewodnictwem trybuna plebejskiego. Wybierano tam trybunów ludowych i edylów plebejskich. Uchwalane tam ustawy (leges plebiscita) początkowo miały moc wiążącą dla plebejuszy, a w późniejszym czasie od lex Hortensia (286 r.p.n.e) również dla wszystkich obywateli. Były one także źródłem ius civile. 6.UCHWAŁY SENATU: Senat by znany w okresie królewskim, pełnił rolę doradcy króla. W okresie republiki wpływał na władze ustawodawczą poprzez zatwierdzanie ustaw (auctoritas pactum) zgromadzenia ludowego. Uchwały senatu (senatus consulta) uzyskały moc prawa obowiązującego za czasów Augusta (S.C. Silanianum z 10 r. n.e.). O składzie senatu decydował prynceps. Senat wypierał zgromadzenia ludowe. Senat tracił na znaczeniu gdyż stale rósł wpływ pryncepsa. Wprawdzie inicjatywa uchwałodawcza w senacie przysługiwała każdemu z senatorów, jednakże z wnioskiem zawierającym projekt uchwały (od II w. n.e.) występował najczęściej cesarz. Od czasów Sewerów senat ograniczał się do ich wysłuchania. Prawnicy rzymscy jako źródło prawa podawali sam wniosek (oratio principsi), a nie uchwałę zapadłą w wyniku głosowania. W ten sposób senat stał się dla cesarzy organem, pod którego autorytetem realizowali oni jeden z odcinków swojej działalności prawodawczej.
7.PRETOR I JEGO EDYKT: Wymiar sprawiedliwości (iurysdictio) w okresie republiki znajdował się w rękach konsula, od 367r.p.n.e było to w gestii pretora. W roku 242 p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów (praetor peregrinus), ten pierwszy otrzymał miano pretor miejskiego (praetor urbanus). Pretor nie miał mocy ustawodawczej jednak mógł wydawać edykty.
edykt (edictum) zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać pretor w czasie swego jednorocznego urzędowania. Treść edyktu podana do publicznej wiadomości przez ogłoszenie na tablicy początkowo nie wiązała pretora, jednak od 67 r. p.n.e. już tak (lex Cornelia). Pretor obejmując urząd najczęściej przejmował główne zręby edyktu poprzednika, w ten sposób wykształciła się stała część edyktu - edictum tralaticium - do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia. Edykt pretorski składał się z części normatywnej (zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach) i części formalnej (były zredagowane konkretne reguły, jakimi miały się posługiwać strony w toku procesu). Wytworzone w drodze działalności pretorów prawo zwało się ius preatorium. Jurysdykcję na targowiskach rzymskich wykonywał edyl kuralny - też wydawał swój edykt. Na prowincji podobne edykty wydawali namiestnicy prowincjonalni. Stworzone przez wszystkie te edykty prawo zwało się ius honorarium. W okresie pryncypatu, w roku 130 n.e. powstał edykt wieczysty (edictum perpetuum), opracowany przez Juliana (prawnik) - kończy się prawotwórcza rola pretora. 8. NAUKA PRAWA: Jurysprudencja w okresie republiki (V-I w.p.n.e.). Początkowo wiedza prawnicza zdominowana była przez pontyfików (kolegium kapłańskie) jako znawców prawa boskiego (fas) i świeckiego (ius) otoczonego nimbem tajemniczości. Później nastąpiła sekularyzacja wiedzy prawniczej, głównie za sprawą Flaviusa, który ok. 304 r.p.n.e. podał zbiór formuł procesowych a w połowie III w.p.n.e. Tiberius Corucanius rozpoczął nauczanie i udzielanie porad prawnych. Kierunki działalności jurysprudencji okresu republiki: cavere (układanie formuł i klauzul czynności), respondere (udzielanie odpowiedzi w kwestiach prawnych) i agere (układanie formuł procesowych, którymi posługiwały się strony w trakcie procesu sądowego). Dokonywali też interpretacji ustaw (m.in. XII Tablic) wzbogacając system prawa o nowe instytucje. Najwybitniejsi prawnicy (veteres - dawni): Sextus Aelius Paetus (tripertita), Manilius, Brutus, Sulpicius Rufus, Publius Mucius Scaevola i jego syn Quintus (wykład prawa cywilnego w 18 księgach). Dążyli do usystematyzowania prawa, rozwiązań
i interpretacji prawa prywatnego dostosowanego do potrzeb socjalnych i ekonomicznych. Jurysprudencja w okresie pryncypatu (I-III w.n.e.). Kierunki działalności uczonych prawników (iuris periti) okresu pryncypatu: ius publice respondendi (przywilej udzielania odpowiedzi na pytania prawne, z mocą wiążącą dla organów państwa), interpretacja legalna (dokonywanie interpretacji, ważnej w świetle obowiązującego prawa), wpływ na powstające prawo (juryści byli członkami rady przybocznej cesarza - consilium principis), opieranie decyzji sędziów na opiniach jurystów (mieli wolną rękę tylko wtedy, gdy prawnicy nie byli zgodni w poglądach), komentarze (do prawa cywilnego - libri ad Sabinum, edyktu pretorskiego - libri ad edictum, obu działów prawa - digesta), podręczniki (do nauki prawa - institutiones i odrębne publikacje - responsa, epistulae, quaestiones, disputationes). Poza podręcznikami posługiwali się kazusami. Z początkiem I w.n.e. powstały szkoły prawnicze: Prokulianów (założycielem republikanian Labeo) i Sabinianów (popierający jedynowładztwo Capito). Nazwy wzięły od następców Proculusa i Sabinusa. Najwybitniejsi juryści okresu klasycznego to: Celsus, Julian, Pomponius i Gaius, a okresu późnoklasycznego: Papinian, Ulpian, Paulus i Modestinus. Gaius stworzył Institutiones, składające się z 4 ksiąg: I - prawo dotyczące osób (ius quod ad personas pertinet), II i III - prawo dotyczące rzeczy (res) i IV - prawo dotyczące powództw (actiones). Jurysprudencja w okresie dominatu. Upadek działalności jurysprudencji, głównie wskutek samodzielnej działalności prawotwórczej cesarzy. Z powodu nagromadzenia literatury prawniczej, sędzia miał kłopot w podejmowaniu decyzji rozstrzygających, stąd wola uporządkowania „dawnego prawa” (ius vetus). W 426 r. Walentynian III wydaje Konstytucję Raweńską, zwaną ustawą o cytowaniu, która zezwalała na cytowanie w sądzie jedynie 5 prawników okresu klasycznego: Gaiusa, Papiniana, Ulpiana, Paulusa i Modestyna (przy równości głosów decydował pogląd Papiniana). Później wdrożono możliwość opierania się na poglądach innych prawników, jeśli któryś z pięciu się na niego powoływał. Teodozjusz II nie uporządkował twórczości naukowej prawników - uczynił to sto lat później Justynian. W toku swych działań jurysprudencja scaliła i wzbogaciła system prawa, który odpowiadał potrzebom obrotu gospodarczego. Dzięki wielu pomysłowym rozwiązaniom i zwartości, system ten przeżył twórców. 10.KONSTYTUCJE CESARSKIE: a) Okres Pryncypatu (ius vetus)
Constitutiones to akta normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej, które ze względu na formę przybierały postać:Edykt (edicta) - wydawał cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi, miały moc normy obowiązującej na ograniczonym terenie, albo w całym państwie. Mandat (mandata) - instrukcje dla namiestników w prowincjach cesarskich, senackich bądź też dla innych urzędników cesarskich. Adresatem był urzędnik ale wiązały one mieszkańców którzy temu urzędnikowi podlegali. Dekret (decretum) - wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się później sędziowie. {[( wyższa instancja )]}Reskrypt (rescriptum) - odpowiedz cesarza na zapytania urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych. Poprzez reskrypt dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa. Odpowiedzi te, stosowane następnie w praktyce sądowej, były często elementem kształtującym nową praktykę sądową. {[( rozważania hipotetyczne )]} b) Okres dominatu (ius novum) Leges akta wydawane przez cesarza Edykt - leges edictales lub generales, zyskują największe znaczenie. Mandat - zanikają zupełnie. Dekret - odgrywają drugorzędną rolę. Reskrypt - z uwagi na zanik działalności jurystów stały się nawet podstawą ukształtowania odmiany procesu, zwanego reskryptowym. 11.PRZEDJUS. ZP: Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak było jakiegokolwiek ich zbioru, zorientowanie się w takim materiale było bardzo utrudnione. prywatni autorzy: -Gregoriusz (Codex Gregorianus) - zebrał konstytucje cesarskie od czasów Hardiana (117-138 n.e.) do roku 292. (nie zachowało się) -Hermogenian (Codex Hermogenianus) - zebrał liczne konstytucje Dioklecjana, wydane w dwóch latach następnych (293-294) (nie zachowało się) -tzw. Sentencje Paulusa - stanowi kompendium węzłowych zasad prawnych, wybranych prawdopodobnie jeszcze w III w. n.e. przez nieznanego autora z dzieł Paulusa. Cieszyły się one dużym powodzeniem wśród prawników praktyków i dlatego Konstantyn Wielki nadał im moc prawa obowiązującego. (zachowało się prawie w całości) urzędowy zbiór - tzw. Kodeks teodozjański powstał z inicjatywy Teodozjusza II w 438 r. n.e. - obejmował konstytucje wydane przez Konstantyna Wielkiego i jego następców aż do Teodozujsza II i Walentyniana III. wśród zbiorów obejmujących zarówno literaturę prawniczą (ius) jak i konstytucje cesarskie (leges) na uwagę zasługują zachowane do naszych czasów Fragmenta Vaticana, Mosaicarum et Romanarum legum collatio oraz Consultatio veteris cuiusdan iurisconsulti. 12. K. JUSTYNIANA: Justynian obejmując władzę (527r.) dostrzegł niedomagania stanu prawnego, co skłoniło go do natychmiastowego uporządkowania zarówno leges jak i ius. Justynian powoływał kolejno odpowiedni komisje. W ich składzie uczestniczył zawsze wybitny prawnik, szef urzędów centralnych (magister officiorum) i minister sprawiedliwości (quaestor sacrii palatii) Trybonian, w pierwszej komisji jako członek, we wszystkich następnych - jako ich przewodniczący. Komisje miały za zadanie zebrać i uporządkować (czyli skompilować) dotychczasowe prawo zawarte w konstytucjach cesarskich i w literaturze prawniczej. Dzieło to miało mieć charakter jednolity, a stare teksty prawnicze dostosować do ówcześnie obowiązującego prawa - dlateko kompiatorzy otrzymali prawo dokonywania odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach. Zbiór, dla którego od roku 1583 przyjmuje się ostatecznie nazwę Corpus Iuris Civilis, obejmuje cztery części (trzy pierwsze to właściwe dzieło kodyfikacyjne Justyniana, czwarta zaś obejmuje późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców): Codex - komisja złożona z 7 osób. Dysponowała trzema znanymi nam kodeksami (Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus, Kodeks teodozjański) i mogła ograniczyć się tylko do skompletowania konstytucji wydanych po Kodeksie teodozjańskim (tzw. Novellae posttheodosianae) by ustalić stan prawa na tym odcinku. Ukończono w 529 roku. Potem trzeba tyło jeszcze raz redagować ze względu na konstytucje które wydał Justynian. Nowo zredagowany kodeks z roku 534 (tzw. Codex repetitae praelectionis) obejmował konstytucje od Hardiana do Justyniana i dzielił się na 12 ksiąg, te zaś na tytuły, w których umieszczone były chronologicznie konstytucje tematycznie związane z tytułem. Obszerniejsze konstytucje podzielono na paragrafy, przy czym tekst poprzedzający paragraf pierwszy to principium. C. 12, 36, 1 pr. C - Codex, 12 - księga dwunasta, 36 - tytuł w księdze dwunastej, 1 - pierwsza konstytucja w tytule, pr - principium. Digesta (zwana również Pandektami - Pandectae, Florentina) - komisja złożona z 17 osób. Podzielona była na podkomisje, opracowujące tzw. masy: sabiniańską (literatura wokół libri ad Sabinum), edyktalną (libri ad edictum), papiniańską (głównie questiones i responsa Scaevoli, Papiniana i Paulusa). Mniej ważne dzieła opracowano jako osobą część zwaną appendix. Digesta składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których tylko 3 tworzyło w okresie przedklasycznym, a 2 w poklasycznym, autorami większości tekstów są prawnicy z okresu pryncypatu. Zebrany materiał uporządkowano w 50 księgach. Księgi podzielono na tytuły, w których zgromadzono fragmenty z dzieł prawników tematycznie związane z tytułem. Większe fragmenty dzieli się na paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest zawsze principium. D. 50, 17, 173, 3. D - Digesta, 50 - księga pięćdziesiąta, 17 - tytuł w księdze pięćdziesiątej, 173 - kolejny fragment (lex) w tym tytule, 3 - paragraf trzeci fragmentu 173. Institutiones - zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i służyć miały do zdobycia o nim wiedzy elementarnej. Jako podręcznik do nauki prawa miały moc prawa na równi z Kodeksem i Digestami. Autorzy Instytucji opierali się przede wszystkim na Instytucjach Gaiusa, Ulpiana, Marcjana i in., nie przytaczając jednak źródeł z których zaczerpnęli określony tekst. Podzielono je na 4 księgi, te zaś na tytuły. Tytuły dzielą się bezpośrednio na paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest principium. I. 4, 13, 1. I - Institutiones, 4 - księga czwarta, 13 - tytuł trzynasty w księdze czwartej, 1 - paragraf pierwszy w tytule trzynastym. Novelar - po zakończeniu prac kodyfikacyjnych Justynian wydawał akty normatywne, którymi wyjaśniał, uzupełniał albo i zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji, a nawet wprowadzał zupełnie nowe uregulowania. Justynian zapowiadał sporządzenie urzędowego zbioru nowel lecz obietnicy nie dotrzymał. Dokonali tego kompilatorzy prywatni, a do nast. Dotrwały trzy takie zbiory, z których najbardziej kompletny zawiera 168 nowel (10 z nich od następców Justyniana). 13.POJUST. LOSY PR.RZYM: Po śmierci Justyniana popłynęły dwoma odrębnymi nurtami: Nurt Wschodni (czyli bizantyjski - zrazu wartki, z upływem wieków słabnie, by w końcu prawie zupełnie utracić siłę witalną), Nurt Zachodni (początkowo niemal podskórny, ożywa na nowo w średniowieczu i tak zyskuje na sile, że w sposób nieprzerwany do dnia dzisiejszego twórczo użyźnia myśl prawniczą zwłaszcza w obrębie tych wszystkich systemów, które tworzą tzw. romańską rodzinę prawa). Prawa Rzymskie We Wschodniej Europie Ekloga - 726 rok, cesarz Leon III, w celu lepszego przystosowania zbiorów justyniańskich do potrzeb praktyki prawniczej. Bazylika (Basilica = prawo cesarskie) - koniec IX w. rozpoczął cesarz Bazyli Macedo a ukończył jego syn i następca Leon VI Filozof. Po raz pierwszy różne działy prawa (leges i ius - Codex i Digesta) znalazły się w jednolitym zbiorze, podzielonym na 60 ksiąg, które wchłonęły także materie uregulowane Nowelami Justyniana i jego następców. Obowiązywało do kończ cesarstwa to jest do 1453 roku. scholie - wyjaśnienia i komentarze do Bazyliki, które dotyczą albo dzieł prawników z okresu przed Justynianem, albo też prac prawników współczesnych. Sześcioksiąg (Haxabiblos) - 1345 rok przez sędziego z Salonik (ówczesny Thesaloniki) Hermanopulosa. Jest kompilacją, ale ponieważ w formie przystępnej ujmowała podstawowe zasady prawa rzymskiego obowiązującego w Cesarstwie Bizantyjskim, odniosła ogromny sukces w historii prawa w Europie Wschodniej, przeżyła bowiem jako prawo obowiązujące przyjęta została w Grecji w roku 1835, tracąc moc dopiero w 1917.Statuty Litewskie - Statut III z roku 1588 pozostawał pod wpływem prawa polskiego i ruskiego, to jednak zawarte w nim koncepcje rzymskie stanowią szczególny rys tego zbioru prawa, które posiłkowo stosowane było też w Koronie. Zakon Sudnyj Liudom - (przełom IX i X w.), w znacznym stopniu bazował na prawie rzymsko - bizantyjskim sformułowanym w Eklodzie. 2) Prawo Rzymskie W Zachodniej Europie Po upadku państwa zachodniorzymskiego powstało kilka nowych państw: Ostrogotów, Wizygotów, Burgundów, Wandali, Franków i inne. W państwach tych Germanie stosowali swoje rodzime prawo germańskie, Rzymianie żyli nadal według prawa ukształtowanego podczas istnienia ich państwa. Niektórzy władcy państw germańskich sporządzili urzędowe zbiory obowiązującego w ich państwach prawa rzymskiego: państwo Ostrogotów - pod koniec V wieku, Teodoryk Wielki - Edictum Teodorici. Państwo Burgundów: początek VI wieku, król Gundobad - Lex Romana Burgundoriorum- rok 506, na polecenie króla Alaryka II - Lex Romana Visigothorum- na treść Breavarium Alarici (druga nazwa) składają sę wyciągi z trzech kodeksów (Gregorianus, Hermogenianus, Theodosianus), Instytucji Gaiusa (tzw Gaius wizygocki), Sentencji Paulusa i jeden fragment pochodzący od Papiniana -wszystkie trzy Leges Romanae Barbarorum pod względem chronologicznym wyprzedzały dzieło kodyfikacyjne Justyniana. Były jednak pracami skromniejszymi pod względem wykorzystanego materiału, lecz także dalekie od doskonałości, nie mówiąc o pewnych naleciałościach germańskich, od których Leges nie było w stanie się uchronić. Spisy ostrogocki i burgundzki nie przeżyły upadku państwa w których obowiązywały, natomiast Breavarium Alarici odegrało w historii prawa rzymskiego na zachodzie Europy szczególną rolę. Posługiwała się nim ludność romańska zamieszkująca południową część państwa frankońskiego (mimo że przestało obowiązywać) a w całej Zachodniej Europie było głównym źródłem znajomości prawa rzymskiego aż do XI wieku. -Innym źródłem infiltracji prawa rzymskiego w Zachodniej Europie była prawodawstwo Justyniana. -Szkoła Glosatorów - Uniwersytet w Bolonii (1088), Ireneriusz, (następcy jego byli czterej uczeni quatuor doctores - Martinus, Bulgarus, Ugo i Jacobus). Glosatorzy wykładali prawo rzymskie licznym słuchaczom w oparciu o źródła justyniańskie, a nadto objaśniali je, zwłaszcza Digesta, opatrując ich niejasne fragmenty krótkimi uwagami (glosy), bądź to między liniami rękopisu (glosy interlinearne), bądź też na jego marginesie (glosy marginalne).. -Szkoła Postglosatorów zwanymi Komentatorami - główni przedstawiciele Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis. Poddają oni analizie nie tyle same źródła rzymskie, ile pozostawione przez poprzedników glosy, czyli uwagi do tychże źródeł. Recepcja Prawa Rzymskiego w Niemczech - (XV wiek - doprowadzony do końca w wieku następnym). Przedmiotem recepcji, czyli przejęcia systemu prawa rzymskiego jako obowiązującego w Niemczech, było nie czyste prawo ujęte chociażby w kodyfikacji justyniańskiej, ale przetworzone przez glosatorów i komentatorów, innymi słowy było to prawo rzymskie jakiego nauczano na włoskich uniwersytetach. Już od XII wieku w Niemczech panowało przekonanie ze jako kontynuatorzy państwowości rzymskiej powinno odzyskać swą moc prawo które w tym państwie kiedyś obowiązywał. Rzesza niemiecka składała się wówczas z wielu państw, które miały własne zróżnicowane prawa wewnętrzne. Recepcja zaspakajała zatem także dążenia do unifikacji prawa na terenie całej Rzeszy. Na terenie Rzeszy w XIV wieku powstało wiele uniwersytetów. Znawcy prawa rzymskiego z tych uniwersytetów jak i z Włoskich zaczęli stosować w administracji państwowej lub w wymiarze sprawiedliwości prawo rzymskie. W roku 1495 powołano Sąd Kameralny Rzeszy - połowa jego członków musiała mieć wykształcenie prawnicze (rzymskie) a druga połowa powinna je znać. Spory mają być rozstrzygane zgodnie z prawem rzymskim. Miało być stosowane wtedy gdy w brakowało odpowiednich norm w prawie niemiecki. Prawo rzymskie było spisane, prawo niemieckie nie było spisane i trudne do udowodnienia, dlatego prawo rzymskie wyparło prawo niemieckie w sądach. - Drugie Wcielenie Prawa Rzymskiego - w toku praktyki sądowej w Niemczech prawo rzymskie uległo dalszym przemianom w celu dostosowania go do zmieniających się potrzeb obrotu praw. Otrzymało miano usus modernus pandectarum, albo heutiges römisches Recht (współczesne prawo rzymskie). W tej postaci przetrwało ono w Rzeszy do
Humanizm Prawniczy - był ostrą reakcja na deformacje prawa rzymskiego dokonane przez tzw. italicus mos docendi - humaniści za punkt wyjścia biorą prawo rzymskie czyste, bez naleciałości szkół poprzednich. Ich badania nad zbiorami justyniańskimi doprowadziły, po raz pierwszy na taką skalę, do odkrycia zmian, jakie w tekstach oryginalnych poczynali kompilatorzy justyniańscy w trakcie prac kodyfikacyjnych (tzw. interpolacje). Byt prawa rzymskiego i jego moc uzasadniali nie względami władzy (ratione imeri) lecz nakazem rozumu (imperio rationis). Jacobus Cujacius i Hugo Donellus. Szkoła Historyczna - XIX w. Niemcy - prawo nie jest tworem bezwzględnych zasad rozumu, lecz produktem ducha narodu i warunków, w jakich kształtowała się jego historia (przeciwieństwo szkoły natury). Prawo ma charakter ściśle narodowy. Fryderyk Savigny. Pandektysci - druga połowa XIX wieku w Niemczech - Bernard Windscheid. Odrzuca rozważania historyczne, a główny nacisk kładą na metodę formalno-dogmatyczną. Za pomocą rozlicznych interpretacji źródeł rzymskich, głównie Pandektów, pandektyści tworzą katalog pojęć prawnych. Szkoła Prawa Natury - narzędzie walki z niesprawiedliwością społeczną pod hasłem zgodnej z naturą wolności człowieka (libertas) i jego równości (ėgalitė). Najwieksze sukcesy w XVII i XVIII wieku - Hugo Grocjusz (holender) a potem Samuel Pufendorf (niemiec). Trzecie Wcielenie Prawa Rzymskiego - proces XVII-to i XVIII-towiecznych kodyfikacji prawa cywilnego. Wszystko to, co w prawie rzymskim wytrzymało próbę czasu, co jako twór oryginalny uzyskało powszechną aprobatę i było w nim najcenniejsze, to wszystko w kodeksach prawa cywilnego żyje nadal. Wpływ prawa rzymskiego na ówczesne kodeksy: Landrecht Pruski, BGB, ABGB, Kodeks Napoleona, Kodeks cywilny włoski.