PYTANIE 20. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA KONSTYTUCJI Z 02.04.1997 ROKU.
Do podstawowych zasad Konstytucji należą:
ZASADA REPUBLIKAŃSKIEJ FORMY RZĄDU - wyrażona w samej nazwie państwa ( Rzeczypospolita Polska), w tytule konstytucji i przede wszystkim w jej instytucjach i urządzeniach. Oznacza ona, z jednej strony, wykluczenie jakiejkolwiek władzy dziedzicznej lub dożywotniej w państwie, z drugiej, postulat ustanowienia rządów prawa i ustroju demokratycznego. Art.1 Konstytucji określa dosłownie Rzeczypospolitą Polską jako dobro wspólne wszystkich obywateli. Za dobra uznaje się to co ogół uzna za dobra. Mianem Rzeczpospolita ustrojodawca zatytułował także rozdział I Konstytucji. Zasada republikańskiej formy rządu, obok innych zasad ustroju wskazanych w rozdziale I Konstytucji, wyrażona jest przepisami Konstytucji, których zmiana jest szczególnie utrudniona ( w porównaniu z pozostałymi przepisami Ustawy zasadniczej).
ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAAŃSTWA PRAWNEGO - art.2 konstytucji „ Rzeczypospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej” ustanawia zasadę demokratycznego państwa prawnego jako podstawową zasadę ustroju politycznego. Idea demokratycznego państwa prawa spełnia się przez połączenie elementów formalnych z elementami materialnymi, do których zalicza się przede wszystkim: zagwarantowanie oraz poszanowanie praw i wolności człowieka i obywatela, zasadę suwerenności, zasadę pluralizmu politycznego, demokratyzm oparty na kreowaniu władz przez okresowo odbywane wolne wybory powszechne, zapewnienie udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji państwowych, ideę państwa socjalnego opartą na realizacji zasad sprawiedliwości społecznej, niezależny i niezawisły sądowy wymiar sprawiedliwości, kontrolujący zarówno władzę ustawodawczą, jak i wykonawczą oraz zasadę samorządu. Demokratyczne państwo prawne to takie, w którym prawo odzwierciedla akceptowany społecznie system wartości, oparty na prawie naturalnym i standardach prawa międzynarodowego. W demokratycznym państwie prawa wola większości, wyrażona w formie ustawy, może być przezwyciężona w wyniku zastosowania kontroli konstytucyjności prawa. Trybunał Konstytucyjny zdefiniował państwo prawa, które „oznacza takie państwo, którego organy działają na podstawie i przy pomocy prawa”. Prawem w znaczeniu norm powszechnie obowiązujących są, oprócz konstytucji jako ustawy zasadniczej, ustawy oraz akty normatywne wydane na podstawie ustaw i w celu ich wykonania. Z pojęcia „demokratycznego państwa prawnego” wynikają:
zasada zaufania obywateli do państwa,
zakaz działania prawa wstecz,
zasada ochrony praw nabytych,
zasada sprawiedliwości społecznej,
zasada respektowania dobra ogółu,
zasada stabilnego i bezpiecznego prawa,
zasada podziału prawa,
zasada niezawisłości sędziowskiej,
zasada prawa do sądu,
zasada nakazu określoności przepisów karnych,
zasada nullum crimen sine lege,
zasada zakazu nadmiernej ingerencji ustawodawcy w prawa jednostki.
ZASADA AUTONOMII I WZAJEMNEJ NIEZALEŻNOŚCI ORAZ WSPÓŁDZIAŁANIA W STOSUNKACH MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁAMI I INNYMI ZWIĄZKAMI WYZNANIOWYMI- wyróżnia się dwa klasyczne modele ustrojowe stosunków wyznaniowych w państwie, wyróżniające dwa typy państw: a) państwa wyznaniowe, oznaczające ideowe oraz strukturalne powiązanie religii i Kościoła z państwem, polegające na uznaniu jednej spośród religii jako religii oficjalnej oraz wyrażające się w ustrojowym zagwarantowaniu jednemu z kościołów pozycji uprzywilejowanej w państwie; b)państwo świeckie (laickie), charakteryzuje się nieuznawaniem jakiejkolwiek religii jako religii oficjalnej państwa, neutralnością państwa w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, w którym relacje między państwem a kościołami kształtowane są na zasadzie rozdziału (separacji) państwa i kościołów. Możemy także wyróżnić pięć modelowych rozwiązań: papocentryzm (Watykan), cezaropapizm ( Wielka Brytania), józefinizm ( kościół panujący uznany jest za państwowy), konkordat ( umowa międzynarodowa między państwem a Watykanem, uprzywilejowana pozycja kościoła rzymskokatolickiego; umowa bilateralna), rozdział Kościoła od państwa ( stopień niezależności jest określony, może być zakaz związków wyznaniowych bądź swoboda tworzenia, odrębność obu podmiotów jednak nadrzędna rola państwa). Art. 25 ust.3 Konstytucji określa generalną zasadę ustrojową, wyrażającą relacje między państwem a kościołami, która stanowi że „stosunki między państwem a kościołem i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego”, zasada autonomii i wzajemnej niezależności między państwem i kościołami, pozostaje w związku z postanowieniami Konkordatu podpisanego 28.07.1993 r. między Stolicą Apostolską i Polską.
ZASADA WOLNOŚCI I PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA - obowiązek państwa zapewnienia wolności i praw człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwa obywateli, wyraźnie sformułowane i wysunięte na czoło Konstytucji ( art. 5), w ten sposób ta zasada stała się fundamentem ustroju państwa i określa istotę Konstytucji.
ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU- polega na tym, że władza najwyższa w państwie znajduje się w rękach narodu jako wspólnoty prawnej tworzonej przez wszystkich obywateli. Art.4Konstytucji stwierdza, że władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.”
ZASADA REPREZENTACJI POLITYCZNEJ - wyrażona w Konstytucji przy określeniu sposobu wykonywania władzy zwierzchniej narodu: „naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli[...]” (art. 4 ust. 2); polega na tym, że władzy zwierzchniej nie sprawuje bezpośrednio sam naród, ale w jego imieniu i na jego rzecz sprawują tą władzę przedstawiciele narodu. Jest to tak zwane klasyczne rozumienie przedstawicielstwa.
ZASADA PODZIAŁU WŁADZY I RÓWNOWAGI WŁADZ- trójpodział władzy zakłada: wyróżnienie w państwie trzech wyodrębnionych władz- ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej; każdej z nich odpowiada aktywność wyodrębnionych organów państwowych; obowiązuje niepołączalność tych władz, czyli każda z nich ma być wykonywana przez odrębny organ państwowy niedopuszczalne jest łączenie związanych z nimi stanowisk państwowych; mechanizm stosunków między władzami ma zapewniać wzajemne oddziaływanie i hamowanie. Art. 10 ust. 1 Konstytucji stwierdza, że „Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.”
ZASADA DWUIZBOWOŚCI- art.10 ust. 2 stwierdza, że „władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat”- dwa organy o charakterze przedstawicielskim uznane są w konstytucji za organy sprawujące w państwie władzę ustawodawczą. Plusy: tworzy gwarancję przeciwko nadużyciom, jakie mogą być dziełem reprezentacji jednoizbowej; stanowi barierę przeciwko „pospiesznej legislacji”, dając możliwość ponownego jej przedyskutowania i zmiany projektu w trakcie jego rozpatrywania w drugiej izbie. Minusy: trudności w określeniu, która z izb powołana jest do reprezentowania woli narodu; niebezpieczeństwo rozproszenia odpowiedzialności politycznej rządu przed parlamentem ( w systemach rządów parlamentarno- gabinetowych uprawnienia do kontroli rządu powierza się zatem jednej izbie); konieczność stosowania skomplikowanej procedury ustawodawczej, powodującej przewlekłość procesu ustawodawczego.
ZASADA PLURALIZMU POLITYCZNEGO- w szerszym znaczeniu, obok partii, obejmuje także różnorodne formy dobrowolnego udziału obywateli w wyrażaniu swej woli, bez pretendowania do wpływu na politykę państwa. Są to grupy, koła, związki, towarzystwa, gminy i inne. Pluralizm polityczny wyrasta z otwartości społeczeństwa obywatelskiego. Jako zasada ustrojowa w prawie konstytucyjnym pluralizm polega na: a)uznaniu równości partii politycznych; b) uznaniu wielości partii; c) określeniu demokratycznej roli partii politycznej. Zasadę pluralizmu ustanawia art. 11 Konstytucji, stwierdzający, że „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich, w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa”.
ZASADA PARLAMENTARNEGO SYSTEMU RZĄDÓW- system rządów, to zespół zasad i instytucji ustrojowych określających stosunki miedzy naczelnymi organami państwa: parlamentem, prezydentem i rządem. Konstytucja RP przyjęła ogólny model układu stosunków między parlamentem- prezydentem- rządem w oparciu o rozwiązania systemu parlamentarnego w konstrukcji zracjonalizowanego systemu parlamentarnego (parlamentarno- gabinetowego) z elementami ustrojowymi prezydencjalizmu.
ZASADA ODRĘBNOŚCI I NIEZALEŻNOŚCI SĄDÓW I TRYBUNAŁÓW- art. 173 Konstytucji stanowi, że „Sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz”.
ZASADA SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ- podstawą ustroju gospodarczego RP jest społeczna gospodarka rynkowa oparta na „ wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej” ( art. 20 Konstytucji). Własność prywatna nie wyklucz własności państwowej i grupowej; Konstytucja ustanawia zasadę ochrony własności i prawa dziedziczenia, dotyczy każdej własności, niezależnie od jej przedmiotu czy podmiotu; wywłaszczenie jest możliwe jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem.
ZASADA DECENTRALIZACJI WŁADZY PUBLICZNEJ I SAMORZADU TERYTORIALNEGO- art. 15 Konstytucji wymaga, aby ustrój terytorialny RP zapewniał decentralizację władzy publicznej, przez decentralizację władzy rozumiemy proces przekazywania zadań przez centralne organy państwa jednostkom organizacji niższego szczebla, łącznie z rozszerzaniem zakresu ich uprawnień do samodzielnego podejmowania decyzji. System administracji zdecentralizowanej polega na tym, że obok administracji rządowej istnieją inne podmioty , które wykonują administrację samodzielnie. Takimi podmiotami są przede wszystkim związki publicznoprawne, czyli samorząd. Samorząd a) jest to pewien sposób administrowania, a mianowicie administracja sprawowana samodzielnie przez związki publicznoprawne, b) w rozumieniu potocznym- jest to sam podmiot administrujący. Samorząd dzielimy na terytorialny (zwany też komunalnym lub powszechnym) i specjalny (np. zawodowy, gospodarczy, narodowościowy).