ANTYKONCEPCJA

a) naturalne metody regulacji poczęć (antykoncepcji) oparte są na okresowej wstrzemięźliwości płciowej, zależnie od ustalonego terminu owulacji (tzw. kalendarzyk małżeński)

b) metody barierowe polegają na stosowaniu środków zapobiegających zetknięciu się męskich i żeńskich komórek rozrodczych: prezerwatywa, kapturki i krążki dopochwowe, żeńska prezerwatywa (femidom)

c) doustne środki hormonalne (większość zawiera kombinację hormonów blokującą owulację)

d) wkładki domaciczne

BEZPŁODNOŚĆ

- powodowana niewydolnością jajników czy oligospermią

- terapie hormonalne - zwiększają skuteczność owulacji i ułatwiają implantację

- sztuczne zapłodnienie - plemniki wprowadzane są do narządów rozrodczych kobiety przy użyciu odpowiednich technik medycznych

- zapłodnienie in-vitro - zapłodnienie poza organizmem matki i późniejsze implantowanie zarodka

KONTROLA CIĄŻY

a) używki a ciąża

- alkohol - upośledzenie umysłowe (zespół alkoholowy płodu), deformacja fizyczna i mała masa ciała dziecka

- papierosy - niedotlenienie płodu, mniejsza masa urodzeniowa, ryzyko wodogłowia, słabszy rozwój umysłowy dziecka

- narkotyki - poronienia, przedwczesne porody, niska masa urodzeniowa, uzależnienie narkotykowe potomstwa

b) badania prenatalne - pozwalające wykryć, czy zaburzenia dziecka mają podłoże genetyczne

c) amniopunkcja - ocenia wady genetyczne dziecka, badanie polega na pobraniu płynu owodniowego i analizie genetycznej komórek płodowych, które w nim występują

d) badania ultrasonograficzne (USG) - pomocnicze w ustaleniu ewentualnej ciąży mnogiej, płci dziecka i niektórych wad rozwojowyc

UKŁAD ROZRODCZY

EJAKULACJA (WYTRYSK)

- plemniki dochodzą nasieniowodami do prostaty

- stamtąd przez cewkę moczową biegnącą dalej w prąciu dostają się do pochwy

- do dróg rodnych kobiety dostaje się kilka mililitrów nasienia - spermy (płynnej zawiesiny zawierającej ok. 300-400 mln ruchliwych plemników)

- oligospermia - stan, w którym ilość plemników w spermie spada poniżej 40 mln w mililitrze, może być przyczyną niepłodności męskiej

- płynna (alkaliczna) część spermy wydzielana jest przez prostatę

JĄDRA

- znajdują się w worku mosznowym:

- wnętrze jąder wypełniają liczne, kręte kanaliki nasienne

- w ścianach kanalików znajdują się wyspecjalizowane komórki nazwane spermatogoniami

- w okresie dojrzałości płciowej część z nich dzieli się mitotycznie (powstają liczne nowe spermatogonia),

- część przechodzi mejozę (nazywaną spermatogenezą), w jej wyniku powstają ostatecznie haploidalne plemniki (po 4 z każdego spermatogonium)

- w jądrach mężczyzny wydzielane są też plemniki (m.in. testosteron)

- plemniki przesuwają się kanalikami nasiennymi do najądrzy

NAJĄDRZA

- plemniki tu dojrzewają i są przechowywane

NASIENIOWODY

PRĄCIE

- narząd kopulacyjny zbudowany z wydłużonego trzonu i rozszerzonego zakończenia - żołędzi, osłoniętego fałdem skórnym (napletkiem)

- we wnętrzu prącia znajdują się ciała jamiste, które podczas podniecenia seksualnego wypełniają się krwią, co prowadzi do erekcji (wzwodu prącia)

BUDOWA MĘSKIEGO UKŁADU

GRUCZOŁY DODATKOWE

GRUCZOŁ KROKOWY/PROSTATA

BUDOWA ŻEŃSKIEGO UKŁADU

OOGENEZA

- proces powstania komórek jajowych

- rozpoczyna się u dziewczynki zanim się ona urodzi, ale ulega zahamowaniu do czasu osiągnięcia dojrzałości płciowej

- podczas oogenezy z jednej komórki macierzystej powstaje tylko jedna komórka jajowa (pozostałe komórki haploidalne - ciałka kierunkowe - się degenerują)

- żeński układ rozrodczy produkuje niewiele komórek jajowych

JAJNIKI

- znajdują się w dolnej części jamy brzusznej,

- kształtem przypominają duże migdały

- przymocowane są więzadłami do ściany macicy

- we wnętrzu każdego jajnika znajduje się delikatna tkanka łączna tworząca korę jajnika, w której znajdują się pęcherzyki jajnikowe (pęcherzyki Graafa)

- każdy pęcherzyk składa się z dojrzewającej komórki jajowej i otaczających ją komórek

MACICA

- nieparzysty narząd przypominający gruszkę

- grube ściany macicy są silnie umięśnione (mięśnie gładkie) i wysłane od wewnątrz błoną śluzową (endometrium)

- dolna część macicy - szyjka łączy się z pochwą

JAJOWODY

POCHWA

- długa na ok. 10cm

SROM

- zewnętrzne narządy płciowe (wargi sromowa, łechtaczka, gruczoły przedsionkowe)

CYKL MENSTRUACYJNY

- poziom hormonów żeńskich zmienia się w charakterystyczny, cykliczny sposób

- przejawem tego jest cykl miesiączkowy (menstruacyjny), powtarzający się od okresu dojrzewania (wiek 11-14 lat) do menopauzy (wiek 45-55 lat)

- pojedynczy cykl rozpoczyna się w pierwszym dniu krwawienia miesiączkowego

PIERWSZA FAZA

- krwawienie menstruacyjne trwające około 4-5 dni

- przysadka mózgowa uwalnia hormon folikulotropowy, który w jajniku pobudza rozwój jednego z licznych pierwotnych pęcherzyków jajnikowych oraz wydzielanie estrogenów (hormonów żeńskich)

FAZA PRZEDOWULACYJNA

- między 5 a 14 dniem cyklu

- estrogeny (głównie estradiol) pobudzają namnażanie się komórek w błonie śluzowej macicy i tworzenie nowych naczyń krwionośnych

- jest to element przygotowania do zagnieżdżenia zarodka

- trwa dojrzewanie pęcherzyka Graafa

- pod koniec fazy przedowulacyjnej przysadka mózgowa wydziela hormon luteinizujący

- hormon ten wraz z hormonem folikulotropowym doprowadza do pęknięcia dojrzałego pęcherzyka Graafa i uwolnienia komórki jajowej (owulacja, jajeczkowanie), która trafia do jajowodu

- ściślej mówiąc z pęcherzyka Graafa uwalniany jest oocyt II rzędu otoczony osłoną przejrzystą i wieńcem komórek ziarnistych

- w jajniku z pękniętego pęcherzyka formuje się ciałko żółte

FAZA POOWULACYJNA

- trwa do 28 dnia cyklu

- ciałko żółte zaczyna produkować hormon o nazwie progesteron

- pod jego wpływem błona macicy dalej grubieje i zaczyna wydzielać płyn bogaty w substancje odżywcze (odżywia on zarodek przed zagnieżdżeniem)

- progesteron hamuje wydzielanie z przysadki hormonu luteinizującego

BRAK ZAPŁODNIENIA

- jeśli nie dojdzie do zapłodnienia to po ok. 10 dniach od owulacji ciałko żółte szybko degeneruje się w ciałko białawe i znika (atrezja)

- stężenie progesteronu gwałtownie spada, co powoduje zmiany w błonie śluzowej macicy, polegające m.in. na obkurczaniu naczyń krwionośnych

- na skutek niedotlenienie komórki śluzówki macicy obumierają i ulegają złuszczeniu w procesie menstruacji

- innym efektem wspomnianego spadku jest odblokowanie czynności przysadki, której hormony zapoczątkowują kolejny cykl menstruacyjny

ZAPŁODNIENIE

- jeśli dochodzi do zapłodnienia, zagnieżdżający się zarodek wydziela hormon - gonadotropinę kosmówkową, który podtrzymuje aktywność ciałka żółtego w jajniku oraz wstrzymuje kolejne jajeczkowanie

- dzięki temu możliwe jest utrzymanie wysokiego stężenia progesteronu aż do 4 miesiąca ciąży, gdy produkcję tego hormonu przejmuje łożysko

- jajniki pracują na przemian, raz w jednym dojrzewa pęcherzyk Graafa, raz w drugim

- czasem następuje jednoczesne jajeczkowanie w obu jajnikach lub podwójne w jednym jajniku

- jeśli obie komórki zostaną zapłodnione to rozwinie się ciąża bliźniacza, bliźnięta takie są dwujajowe

- jeśli pojedynczy zarodek podzieli się na dwa samodzielne organizmy to powstaną bliźnięta jednojajowe, są one identyczne pod względem genetycznym

- zapłodnienie zachodzi w górnej części jajowodu

- tylko jeden z nielicznych docierających tam plemników pokonuje wieniec komórek ziarnistych i osłonę przejrzystą (dzięki enzymom zawartym w akrosomie - organelli podobnej do lizosomy)

- po zlaniu się zawartości plemnika i oocytu II rzędu ten ostatni kończy II podział mejotyczny (wyrzuca drugie ciałko kierunkowe i staje się komórką jajową)

- cytoplazma plemnika ulega fagocytozie, a zawartość jąder komórkowych się zlewa - powstaje zygota

- komórka jajowa (zygota) ma pełny podwójny komplet chromosomów, zawierających m.in. geny determinujące płeć człowieka, kolor oczu, włosów czy grupę krwi

ROZWÓJ PRENATALNY

BRUZDKOWANIE

* podziały mitotyczne zygoty, rozpoczynają się kilkanaście godzin po zapłodnieniu

* komórki jajowe człowieka oraz innych ssaków łożyskowych mają niewielką ilość substancji zapasowych równomiernie rozproszonych w cytoplazmie

- substancje te są mieszaniną różnych związków organicznych, tworzących tzw. żółtko (jego istotnym składnikiem jest fosfolipid - lecytyna)

- jaja polilecytalne - jaja owadów i ptaków bardzo zasobne w żółtko

- jaja oligolecytalne - komórki jajowe ssaków łożyskowych

* ilość żółtka i jego rozmieszczenie w komórce jajowej w zasadniczy sposób wpływa na bruzdkowanie

- bruzdkowanie częściowe - jaja polilecytalne, podziałom ulega niewielki fragment zygoty (tam, gdzie nie ma żółtka)

- bruzdkowanie całkowite/holoblastyczne - jaja oligolecytalne

~ równomierne - cała zygota dzieli się na jednakowej wielkości blastomery

~ nierównomierne - zwykle część jaja bruzdkuje wolniej, dając większe mikromery, część bruzdkuje szybciej, dając mniejsze mikromery

* u człowieka bruzdkowanie jest całkowite, prawie równomierne

* w wyniku podziałów i przemieszania się blastomerów tworzy się niewielka grudka komórek (morula)

* w tym stadium zarodek dociera do macicy, gdzie przekształca się w blastocystę (rodzaj blastuli)

IMPLANTACJA

* kilkudziesięciokomórkowy zarodek w postaci blastocysty zagnieżdża się w ścianie macicy siódmego dnia po zapłodnieniu

* blastocysta

- niewielki pęcherzyk, którego ściany tworzy warstwa komórek zwana trofoblastem

- od wewnątrz do trofoblastu przylega niewielkie skupienie komórek (węzeł zarodkowy/embrioblast)

* właściwy zarodek powstaje z węzła zarodkowego

* z trofoblastu powstaje kosmówka (błona płodowa otaczająca zarodek i umożliwiająca jego implantację)

GASTRULACJA

* rozpoczyna się w drugim i trzecim tygodniu życia zarodka

* przekształcenie trofoblastu w gastrulę obejmuje podziały i wędrówkę komórek zarówno w obrębie węzła zarodkowego, jak i poza nim

* w węźle zarodkowym tworzy się jama owodni, a komórki leżące pod nią tworzą dwuwarstwową tarczkę zarodkową

* górna warstwa komórek tarczki zarodkowej (epiblast) szybko tworzy dwie charakterystyczne warstwy komórek embrionalnych: ektodermę i endodermę (2 listki zarodkowe)

* wkrótce między komórki listków wnikają komórki 3 listka zarodkowego - mezodermy

* dolna warstwa komórek tarczki zarodkowej (hipoblast) rozrasta się i współtworzy ścianę woreczka żółtkowego, który wkrótce całkowicie zanika (pełni jedynie rolę pierwszego pierwotnego narządu krwiotwórczego)

ORGANOGENEZA

* rozpoczyna się w kilka tygodni po zapłodnieniu

* z listków rozwijają się narządy ostateczne

* wzdłuż długiej osi zarodka (w ektodermie) staje się widoczna tzw. smuga pierwotna

- obszar do tyłu od smugi pierwotnej z przyległymi komórkami zapada się i tworzy rynienkę nerwową, a potem cewę nerwową

* leżąca niżej pod ektodermą mezoderma dzieli się na osiową (powstaje z niej struna grzbietowa i serce) oraz przyosiową (powstanie z niej wtórna jama ciała - celoma)

- bardzo wcześnie z mezodermy wyodrębniają się grupy komórek - mezenchymy (powstają z nich później m.in. mięśnie i elementy szkieletu)

- część komórek jamy owodni wraz z niektórymi komórkami mezodermy rozwinie się w owodnię (płyn owodni otacza i chroni zarodek, a później płód)

* endoderma unosi się w części osiowej grzbietowo (do górny) i tworzy rynienkę prajelita

- z części komórek endodermy rozwinie się uchyłek współtworzący omocznię (u człowieka i innych ssaków łożyskowych omocznia wraz z elementami mezodermy prazarodkowej tworzy pępowinę oraz naczynia łożyskowe)

* kosmówka, owodnia, omocznia i woreczek żółtkowy są błonami płodowymi charakterystycznymi dla wszystkich owodniowców

- w trzecim miesiącu życia zarodek (płód) ma już pracujące serce, wykazuje proste odruchy, może się poruszać

- pod koniec 12 tygodnia rozwoju płód osiąga wygląd miniaturowego człowieka

- w ostatnich trzech miesiącach ciąży (ostatnim trymestrze) płód szybko rośnie i w chwili przyjścia na świat ma uformowane wszystkie narządy - waży ok. 3-3,5kg i mierzy ok. 50-52cm

ŁOŻYSKO

- jest to wyjątkowy narząd powstający z połączenia tkanek zarodka i matki

- część matczyna łożyska powstaje z tkanki łącznej błony śluzowej macicy

- część płodowa powstaje z zewnętrznej warstwy komórek otaczających zarodek (tzw. kosmówki)

- obie części łożyska są silnie unaczynione ale krew matki i płodu nie miesza się

- łożysko umożliwia sprawną wymianę gazową, usuwanie mocznika z płodu, dostarczanie substancji budulcowych i energetycznych do płodu oraz ochronę rozwijającego się organizmu

PORÓD

- najczęściej w 266 dni od poczęcia rozpoczyna się poród

* wywołanie porodu

- akcję porodową zapoczątkowuje w pełni uformowany płód, którego organizm zaczyna produkować hormony powodujące, że matczyna część łożyska zaczyna wydzielać jedną z prostaglandyn (rodzaj chemicznego przekaźnika)

- pojawienie się tej substancji w łożysku powoduje spadek wydzielania progesteronu łożyskowego, który odpowiada za podtrzymanie ciąży

- w tej sytuacji podrażnienie szyjki macicy wywołuje u kobiety odruchowe wydzielenie podwzgórzowego hormonu - oksytocyny

- efektem jego działania są falowe skurcze mięśni gładkich ścian macicy i pobudzenie działania gruczołów mlecznych do produkcji mleka - laktacji (najpierw wydzielana jest siara, a później właściwe mleko)

- mleko to wodny roztwór białek (kazeiny), cukru (laktozy), soli mineralnych i drobnych kropelek tłuszczu

FAZA PIERWSZA

- trwa zwykle 10-12 godzin

- w tym czasie dzięki mimowolnym skurczom macicy (porodowym) płód przesuwa się w kierunku szyjki macicy, odchodzą także wody płodowe

FAZA DRUGA

- płód przechodzi przez szyjkę macicy i pochwę, wydostając się na zewnątrz

- w ciągu kilku sekund po odcięciu pępowiny noworodek powinien rozpocząć oddychanie (pierwszy oddech jest skutkiem silnego pobudzenia ośrodka nerwowego w rdzeniu przedłużonym, odbiera on impulsy płynące z receptorów pobudzonych przez gwałtowny wzrost stężenia dwutlenku węgla we krwi i zaniku tętna w pępowinie)

FAZA TRZECIA

- wydalenie błon płodowych (owodni) i resztek łożyska

ROZWÓJ POSTNATALNY CZŁOWIEKA

* zmienia się masa, proporcje ciała i ukształtowanie twarzy człowieka, następuje rozwój emocjonalny i intelektualny

NOWORODEK

- od narodzin do końca pierwszego miesiąca życia, noworodek przystosowuje się do oddychania powietrzem atmosferycznym, do przyswajania pokarmów i wydalania produktów przemiany materii

NIEMOWLĘ

- od końca pierwszego miesiąca do drugiego roku życia, następuje szybki wzrost ciała, wyrzynają się pierwsze zęby mleczne, rośnie sprawność ruchowa, okres niemowlęcy kończy się, gdy opanowana zostaje umiejętność chodzenia i podejmowane są pierwsze próby mówienia

DZIECKO

- trwa do wieku dojrzewania (zwykle do 11-14 lat), bardzo intensywny wzrost, rozwój sprawności ruchowej i wydolności serca, doskonalona jest umiejętność mowy, następuje rozwój intelektualny, zęby mleczne stopniowo zastępowane są przez zęby stałe

OKRES MŁODZIEŃCZY

- trwa do osiągnięcia pełnej dojrzałości (zwykle 18-20 lat), rozpoczyna się skokiem pokwitaniowym, rozwojem cech płciowych i przede wszystkim możliwości intelektualnych, następują psychologiczne zmiany osobowości, dochodzi do pierwszych kontaktów seksualnych

OKRES DOJRZAŁOŚCI (do ok. 40 lat)

I WIEKU ŚREDNIEGO (do ok. 65 lat)

- osiąganie szczytu rozwoju fizycznego i intelektualnego, powolne zmiany prowadzące do starzenia się, w wieku 45-55 lat większość kobiet przechodzi przekwitanie (klimakterium), krwawienia miesiączkowe i owulacje stopniowo ustają, męskie przekwitanie (andropauza) pojawia się później (ok.65 roku życia), jest bardziej rozłożone w czasie i jego objawy są mniej nasilone niż u kobiet

OKRES STAROŚCI

- wzmagają się symptomy starzenia, systematycznie maleje wydolność fizyczna i intelektualna oraz zdolność organizmu do utrzymywania homeostazy, następuje wzrost zgonów uwarunkowanych czynnikami cywilizacyjnymi

---