PTAKI

AVES

PRAPTAKI

+ ARCHAEORNITHES

+ ENANTIORNITHES

NEORNITHES

PTAKI BEZGRZEBIENIOWE

PALAEOGNATHAE

PTAKI GRZEBIENIOWE

NEOGNATHAE

PODGROMADA

NADRZĄD

AVES

* latający krewniacy gadów

* stałocieplne, opierzone kręgowce owodniowe

* zamieszkują najróżniejsze typy środowisk

* większość aktywnie lata (nieliczne nieloty wtórnie przeszły do naziemnego lub ziemno-wodnego trybu życia)

POCHODZENIE

* pochodzą od małych dinozaurów drapieżnych (TEROPODÓW)

* wielu naukowców twierdzi, że należy uznać ptaki za żyjące dziś wyspecjalizowane dinozaury

- odziedziczyły po nich dwunożność, przystosowania do biegu kończyn tylnych oraz trójpalczaste

kończyny przednie

- u wielu teropodów stwierdzono występowanie obojczyków zrośniętych w widełki, które leżą u nich pod

żebrami brzusznymi

- wiele dinozaurów miało kości spneumatyzowane (być może w celu zmniejszenia masy i ułatwienia

chłodzenia ciała)

- nielotne teropody miały pióra, początkowo o pędzelkowatej strukturze, przypominającej pióra

półpuchowi ptaków (pierwotną funkcją upierzenia była zapewne termoizolacja)

* rozwój zdolności do lotu doprowadził do :

- przekształcenia kończyn przednich w skrzydła (w tym do powstania lotek)

- podwyższenia i ustabilizowania stawu barkowego m.in. przez widełki

- rozwoju mostka i grzebienia mostkowego jako miejsca przyczepu mięśni skrzydeł

- skrócenia kręgosłupa (zwłaszcza w odcinku ogonowym)

- zrastania się kręgów ze sobą i z miednicą

* przemiany te dokonały się już w mezozoiku, o czym świadczą skamieniałości ptaków kredowych

- wiele z nich miało jeszcze szpony na skrzydłach i uzębione pyski

- zaznaczył się już u nich rozwój mostka, skrócenie ogona i przebudowa miednicy

* wykształcenie się zdolności ptasiego lotu nie ma jednoznacznego wyjaśnienia

- hipoteza arborealna zakłada, że przodkiem ptaków było zwierzę nadrzewne, początkowo posługujące się

lotem ślizgowym, z którego miałby rozwinąć się lot aktywny (trzepoczący)

- hipoteza kursorialna przypisuje powstanie lotu naziemnym drapieżnikom, które utrzymywały

równowagę podczas biegu i skoków w pogoni za ofiarami, balansując przednimi kończynami,

powstanie powierzchni aerodynamicznych (zbudowanych z piór konturowych) na przednich łapach i

ogonie umożliwiło posługiwanie się nimi jako hamulcami aerodynamicznymi i sprawniejsze manewry

- dodatkowo wskazuje się na inne możliwe czynniki selekcyjne, np. korzyści z piór jako sposobu

powiększania sylwetki podczas odstraszania wroga, roli doboru płciowego w powiększaniu takich

struktur stanowiących element pokazów godowych itp.

- połączenie wątku kursorialnego i arborealnego - machanie upierzonymi skrzydłami miałoby

wspomagać bieganie, ale po pniu drzewa, podczas pionowej ucieczki przed naziemnymi drapieżnikami

- przystosowania do nadrzewnego trybu życia (np. przeciwstawny palec stopy) pojawiły się wcześnie w

ewolucji ptaków, podczas gdy nie wystąpiły u żadnych innych dinozaurów

* pierwsze ptaki pojawiły się w połowie mezozoiku i do końca kredy silnie się różnicowały, tworząc

wiele niezależnych grup

* wiele z nich wymarło wraz z dinozaurami, a te które przeżyły kredowe wymieranie silnie zróżnicowały

się na początku kenozoiku

* obecnie są kręgowcami w pełni ewolucyjnego rozwoju

BUDOWA PTAKÓW

BUDOWA ZEWNĘTRZNA

* charakterystyczne cechy ptaków wiążą się z przystosowaniem do lotu

* lot aktywny wymaga dużego zużycia energii, z czym wiąże się intensywna przemiana materii, a więc stała wysoka temperatura ciała (38-45°C)

UPIERZENIE

* pomaga w utrzymaniu stałej temperatury ciała

* zatrzymuje przy skórze warstwę powietrza, które jest złym przewodnikiem ciepła (ptaki mogą regulować skuteczność izolacji cieplnej strosząc pióra)

* pióra to wytwory skórne, zbudowane z kreatyny (białka) i homologiczne do łusek gadów

* pióra mają różną budowę

* tworzą powierzchnię lotną

* używane są do ozdoby i stanowią ważny element rozpoznawczy gatunku

PIÓRO KONTUROWE

* ma oś zbudowaną z długiej stosiny i tkwiącej w skórze dutki

* ze stosiny sterczą gałązki (promienie), od których odchodzą listewki (promyki i haczyki) zazębiające się ze sobą i tworzące chorągiewkę pióra

* taką budowę mają pióra skrzydeł (lotki), ogona (sterówki) i pióra okrywające ciało ptaka (okrywowe)

* lotki

- dzielimy na pierwszego rzędu (najdłuższe, rosnąca na „ręce”) i drugiego rzędu (na przedramieniu)

- u ptaków latających mają asymetryczne chorągiewki, co powoduje ich przekręcanie się wokół własnej osi podczas uderzeń skrzydłami (szersza część chorągiewki napotyka większy opór powietrza)

* dzięki odpowiedniemu zachodzeniu na siebie pióra podczas ruchu skrzydła w dół zapierają się o siebie i tworzą szczelną powierzchnię, odpychającą się od powietrza, natomiast w trakcie ruchu powrotnego powierzchnia otwiera się, przepuszczając powietrze przez szczeliny

* budowa piór umożliwia łatwe przywracanie ciągłości uszkodzonej powierzchni aerodynamicznej (ptak, czesząc dziobem upierzenie, „zapina” rozdzielone haczyki i promyki)

PIÓRA PUCHOWE

* nie mają stosiny ani chorągiewki

* pozbawione są struktur sczepiających

* miękkie promienie tworzą pęczek rozchodzący się z wierzchołka dutki

* puch tworzy warstwę termoizolacyjną (dzięki powietrzu uwięzionemu w plątaninie nitkowatych promieni)

NOGI

* pokryte są typowymi dla gadów łuskami lub tarczkami rogowymi

* zwykle mają cztery (lub mniej, u strusia dwa) palce zakończone pazurami (często pierwszy palec jest wyraźnie mniejszy)

* u ptaków nadrzewnych pierwszy palec jest zwykle przeciwstawny względem pozostałych - skierowany do tyłu, co umożliwia obejmowanie gałęzi

* ptaki wodne mają błony pławne lub płatki skórne rozszerzające powierzchnię palców

* ptaki drapieżne mają ostre, hakowate szpony służące im do chwytania i zabijania ofiar

* ptaki brodzące i biegające mają nogi silnie wydłużone

SKRZYDŁA

* przystosowanie ptaków do aktywnego lotu

* przekształcone kończyny przednie

* u ptaków współczesnych palce są szczątkowe i zrośnięte ze sobą

* u form kopalnych wszystkie trzy były zakończone pazurami (do dziś ta cecha zachowuje się u piskląt hoacynów, czyli KOŚNIKÓW CZUBATYCH, które dzięki pazurom na skrzydłach sprawnie czepiają się gałęzi amazońskich drzew)

* budowa nadgarstka i stawu łokciowego umożliwia składanie skrzydeł w stanie spoczynku i rozpościeranie podczas lotu (lub pokazów godowych i zagrożenia)

* skrzydła tworzą powierzchnię lotną o charakterystycznym profilu aerodynamicznym, umożliwiającą powstawanie siły nośnej nawet bez poruszania skrzydłami

* strugi powietrza rozdzielone na krawędzi natarcia skrzydła (przedniej) spotykają się za krawędzią spływu (tylną)

* ze względu na wypukły profil skrzydła, powietrze opływające je od góry musi pokonać dłuższą drogę niż to po spodniej stronie, więc musi poruszać się szybciej, co powoduje powstanie podciśnienia na górnej powierzchni skrzydła

* jednocześnie ustawienie skrzydła pod lekkim kątem (kątem natarcia) do kierunku strug powietrza powoduje dodatkowy nacisk od spodu

- zwiększanie kąta natarcia do pewnego momentu zwiększa siłę nośną, ale grozi (zwłaszcza przy małych prędkościach) oderwaniem się strug powietrza i nagłą utratą siły nośnej (co lotnicy nazywają przeciągnięciem)

- aby temu zapobiec występuje tzw. skrzydełko (pióra osadzone na kciuku), które może się odchylać przed krawędź natarcia skrzydła

* oprócz tej siły nośnej działającej na skrzydło szybującego ptaka, może on wytwarzać dodatkową siłę skierowaną ku górze, machając skrzydłami

- zatacza nimi pionowe ósemki, zmieniając kąt ustawienia skrzydeł i stopień ich rozpostarcia

- takie ruchy pozwalają niektórym ptakom (KOLIBER, SKOWRONEK) zawisnąć na miejscu

* w zależności od rodzaju lotu i rozmiarów ciała kształty skrzydeł są różne

- ptaki szybujące (SĘPY, KONDORY, BOCIANY), krążące we wznoszących się prądach nagrzanego powietrza (kominach termicznych) mają skrzydła duże, szerokie

- ALBATROSY i FREGATY, ptaki morskie wykorzystujące do szybowania wiatry i prądy powietrza nad falami, mają skrzydła długie i wąskie

- u nielotów skrzydła ulegają redukcji, ale np. u pingwinów wciąż służą jako napęd, tyle że pod wodą (tzw. podwodny lot)

ELEMENTY WZMACNIAJĄCE

* skrzydła są poruszane silnymi mięśniami, przyczepiającymi się do kostnego grzebienia na mostku (ptaki nielotne nie mają grzebienia)

* ze względu na działanie dużych sił podczas lotu tułów jest usztywniony

* klatka piersiowa jest mocną konstrukcją, wspartą na pozrastanym kręgosłupie tułowiowym i rozrośniętym mostku

* występuje element rozpierający stawy barkowe - widełki (zrośnięte w obojczyki)

SZKIELET

* odznacza się dużą sztywnością, a zarazem lekkością dzięki silnemu skostnieniu (mało części chrzęstnych), zrastaniu się dużych partii szkieletu (np. kości czaszki oraz kręgów poza odcinkiem szyjnym)

* czaszka zestawiona jest z kręgosłupem jednym kłykciem potylicznym, co zapewnia dużą ruchomość

* dodatkowo giętkość szyi zapewniają siodełkowate powierzchnie stawowe kręgów szyjnych (dzięki temu ptak może sprawnie sięgać dziobem w najdalsze zakątki swego ciała, pielęgnując upierzenie)

* zrośnięte są też kości śródstopia i nadgarstka, tworzące tzw. skok

* kości długie ptaków są cienkościenne i mają puste przestrzenie wypełnione powietrzem (kości pneumatyczne)

- mogą się w nich znajdować uchyłki worków powietrznych

* do zmniejszenia masy przyczyniła się też utrata uzębienia i skrócenie kostnego ogona

* kręgi ogonowe zrastają się w krótki pygostyl, stanowiący podporę kupra, z którego wyrastają sterówki

* w budowie czaszki poza bezzębnością szczęk (ruchomo połączonych z mózgoczaszką) występuje rozbudowana, wydęta i cienkościenna puszka mózgowa

BUDOWA WEWNĘTRZNA PTAKÓW

UKŁAD POKARMOWY

* ptaki mają duże potrzeby energetyczne, dlatego odżywiają się intensywnie łatwo strawnym pokarmem o wysokich walorach odżywczych (zwierzęcy lub nasiona i owoce roślin)

* bezzębne szczęki pokrywa rogowy dziób rożnym kształcie w zależności od rodzaju pokarmu

- drapieżniki mają hakowato zakrzywiony

- dzięcioły przystosowany do kucia drewna w poszukiwaniu larw owadów

- kolibry mają przystosowany do spijania nektaru z kielichów kwiatów

- kaczki przystosowany do odcedzania pokarmu z wody

* zróżnicowanie kształtu dzioba dorównuje zróżnicowaniu uzębienia rozmaitych ssaków

* przełyk niektórych ptaków tworzy uchyłek (wole) służący do rozmiękczania i magazynowania pokarmu

* rozdrabnianie połkniętego pokarmu odbywa się w tylnej części żołądka o grubych, mięsistych ściankach (w tzw. żołądku mięśniowym, który zawiera zwykle połknięte kamyki)

* przednia część żołądka to żołądek gruczołowy, wydzielający sok żołądkowy

* sok ten nie jest w stanie rozpuścić kości, zębów, pierza ani włosów, więc ptaki mięsożerne (np. SOWY) zwracają te niestrawione resztki jako tzw. wypluwki (stanowiące dla ornitologów cenny materiał badawczy)

* jelito uchodzi do kloaki

UKŁAD ODDECHOWY

* wymiana gazowa ma miejsce w ciągu całego cyklu oddechowego (wdech i wydech)

* jest to możliwe, ponieważ płuca nie mają postaci worków ze ślepo zakończonymi rozgałęzieniami w postaci pęcherzyków, lecz zbudowane są z kanalików, przez które powietrze stale przepływa w tym samym kierunku

* ptak cyklicznie wdycha świeże powietrze i wydycha zużyte (korzystając z ruchów żeber, a podczas lotu także ze zmian objętości klatki piersiowej podczas ruchów skrzydeł)

* oprócz płuc występują także worki powietrzne, które wypełniają przestrzenie między narządami oraz większość kości (umożliwiają podwójne oddychanie)

* wdech: przez kanaliki płucne przepływa świeże powietrze z oskrzela głównego, trafiając do poprzednich worków powietrznych, jednocześnie napełniają się świeżym powietrzem tylne worki powietrzne

* wydech: worki powietrzne zapadają się, zużyte powietrze z przednich worków trafia do oskrzeli i tchawicy, a świeże powietrze z tylnych worków - do kanalików płuc

* worki powietrzne odgrywają też rolę w termoregulacji, umożliwiając chłodzenie narządów wewnętrznych

UKŁAD KRĄŻENIA

* krew żylna jest całkowicie oddzielona od tętniczej

* serce ma dwie komory i dwa przedsionki, podobnie jak ssaki

* o niezależnym osiągnięciu tego przystosowania świadczy to, że w układzie tętniczym ptaków obecny jest tylko prawy łuk aorty (a u ssaków lewy)

* krwinki czerwone ptaków mają jądra komórkowe

UKŁAD NERWOWY

* silny rozwój ośrodkowego układu nerwowego

* dzięki stałocieplności ptaki mogą mieć kosztowny pod względem energetycznym duży mózg

* dobrze rozwinięte są półkule mózgowe

* niektóre ptaki (KRUKOWATE, PAPUGI) odznaczają się sporą inteligencją

- o uzdolnieniach ptaków świadczy m.in. zdolność do posługiwania się „narzędziami” (np. jedna z ZIĄB DARWINA z wysp Galapagos wydłubuje owady kolcem kaktusa)

- mają zdolności budowlane (ich gniazda mają niekiedy złożoną budowę)

- niektóre prowadzą życie społeczne, zachowując określoną hierarchię w grupie (etolodzy /badacze zachowań zwierząt/ badając kury, zaobserwowali np. tzw. porządek dziobania, odzwierciedlający pozycję społeczną osobników)

* tyłomózgowie

- móżdżek szczególnie rozbudowany

- odpowiedzialny za orientację przestrzenną, koordynację ruchów i równowagę

NARZĄDY ZMYSŁÓW

* zmysł węchu słabo rozwinięty

* oczy

- należą do najdoskonalszych zmysłów kręgowców

- ptaki drapieżne mają wydłużone gałki oczne o długiej ogniskowej, jakby teleobiektywy (dzięki temu potrafią dostrzec swe ofiary, nawet krążąc wysoko nad chmurami - sokoli wzrok)

- ptaki nurkujące w wodzie mają bardzo dużą zdolność zmiany ogniskowej przez zmiany krzywizny soczewki, a także rogówki (np. zdolność akomodacji oka u KORMORANA sięga 50 dioptrii)

- w dnie oka występuje grzebień naczyniowy, który dotlenia wnętrze oka

- ptaki nocne mają w siatkówce głównie pręciki, więc słabiej rozróżniają kolory

- dla ptaków dziennych barwy stanowią bardzo ważny element sygnalizacyjny

* zmysł słuchu

- tylko jedna kosteczka słuchowa

- nie ma ucha zewnętrznego (małżowin usznych)

- znaczenie słuchu wiąże się m.in. z rolą głosów ptaków w zachowaniach społecznych i godowych (śpiew)

- szczególnie ważny zmysł dla ptaków nocnych, np. sowy mają szlary (charakterystyczną „twarz” i „uszy” z piór pełniących rolę podobną do małżowiny usznej ssaków)

UKŁAD WYDALNICZY

* mocz zawiera kwas moczowy, co oznacza duże oszczędności wody, której ptaki i tak tracą dużo przez układ oddechowy

* aby zmniejszyć ciężar, ptaki pozbywają się wydalin dość często, także w locie

* nie mają pęcherza moczowego (zachowały go jedynie strusie)

* mocz odprowadzany jest z nerek przewodami wprost do steku, gdzie uchodzą też przewody gruczołów rozrodczych

ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ PTAKÓW

PTASIE JAJA

* wszystkie ptaki są jajorodne

* jaja otoczone są wapienną skorupą (o dwuwarstwowej ultrastrukturze, podobnie jak w jajach drapieżnych dinozaurów)

* największe jaja wytępionego w czasach historycznych STRUSIA MADAGASKARSKIEGO/EPORNISA miały ponad 9l pojemności

* mają charakterystyczne dla danego gatunku kształt i barwę skorupy

* wewnątrz znajduje się obfity zapas pokarmu (żółtko bogate w tłuszcze)

* na powierzchni kuli żółtkowej zaczyna rozwijać się zarodek (z czasem, po zużyciu żółtka, wypełni całe wnętrze jaja)

* kula żółtkowa zawieszona jest na elastycznych skrętkach (chalazach) w płynnym białku jaja (białko jaja zawiera wodę i związek organiczny, zwany albuminą, należący do protein, które właśnie dlatego po polsku nazywamy białkami)

* dzięki chalazom rozpiętym między biegunami jaja, żółtko może się obracać, kiedy ptak przewraca jaja w gnieździe (w ten sposób zarodek może być zawsze skierowany ku górze, jak najbliżej wysiadującego rodzica)

* rodzic ma na brzuchu nieopierzone partie skóry, żeby jak najskuteczniej przekazywać ciepło

ZAPŁODNIENIE WEWNĘTRZNE

* u wielu ptaków występuje wynicowywany z kloaki narząd kopulacyjny

* jeżeli narząd nie występuje do zapłodnienia dochodzi w wyniku zetknięcia się kloakami

* u samic występuje tylko lewy jajnik i jajowód, a gdy istnieje prawy, jest nieczynny

* jaja są znoszone pojedynczo w pewnych odstępach, aż do osiągnięcia optymalnej liczby jaj w gnieździe

* redukcja połowy układu rozrodczego i pojedyncze znoszenie jaj to przystosowanie zmniejszające ciężar ciała w związku z lataniem

* większość tzw. nasienia (lęgu) nie przekracza zwykle kilku jaj

* mniejszą płodność ptaki kompensują intensywną opieką rodzicielską

- zwykle jaja są wysiadywane przez jedno lub oboje rodziców

- australijskie NOGALE budują kopce lęgowe, w których temperaturę izolacji zapewnia butwienie liści

* chromosomy

- w związku ze stałą temperaturą ciała ptaki nie mogły już stosować gadziego mechanizmu determinacji płci zarodków, opartego na różnej temperaturze rozwoju zarodków żeńskich i męskich (zależnie od położenia w gnieździe)

- podobnie jak ssaki wykorzystują chromosomową determinację płci

- u ssaków samce mają dwa różne chromosomy płci (XY) a samice dwa jednakowe (XX)

- u ptaków jest odwrotnie, samice mają dwa różne chromosomy (WZ), a samce dwa jednakowe (ZZ)

- świadczy to o niezależnym rozwoju stałocieplności ptaków i ssaków

ROZWÓJ

ZAGNIAZDOWNIKI

* wkrótce po wykluciu potrafią samodzielnie chodzić (choć nie mogą latać)

* opuszczają gniazdo zwykle towarzysząc jednemu z rodziców

GNIAZDOWNIKI

* są bezradne i pozostają w gnieździe długo, dokarmiane przez rodziców

* mają wielki, rozdziawiony i jaskrawo ubarwiony dziób, stanowiący silny bodziec wyzwalający u rodziców odruch karmienia

* ptaki przynoszą młodym pokarm (np. pożywne owady lub ich larwy) w dziobie lub wolu (wówczas młode wkładają rodzicom dziób do gardła prowokując do zwrócenia nadtrawionego pokarmu)

* osobliwą odmianą karmienia jest wydzielanie w wolu rodziców (GOŁĘBIE) tzw. ptasiego mleczka, co jest rozwiązaniem analogicznym do ssaczego (za zachowania opiekuńcze i karmienie młodych odpowiada hormon przysadki mózgowej /prolaktyna/, podobnie jak u ssaków), ale karmienie odbywa się od dzioba do Zioba

* pisklęta przeważnie są nagie lub okryte puchem

* dopiero podrośnięte (podloty) wykształcają pióra umożliwiające naukę latania

PASOŻYTNICTWO LĘGOWE

* przykładowo strategia rozrodcza KUKUŁKI

- samica kukułki przypomina pokrojem ciała ptaki drapieżne, co ułatwia jej spłoszenie drobnych ptaków śpiewających

- następnie składa w opuszczonym na chwilę gnieździe własne jajo (podobne do jaj danego gatunku ptaka żywicielskiego) i odlatuje

- cały koszt wychowania potomstwa przerzuca na przybranych rodziców

- pisklę kukułki rozwija się szybciej niż przybrane rodzeństwo i wyrzuca je z gniazda, często jeszcze jako jaja

- wielki rozdziawiony dziób podrzutka stanowi bodziec dla rodziców, prześcigają się oni w dokarmianiu pisklęcia

DYMORFIZM PŁCIOWY

* występuje u większości ptaków

* samice bywają nieco wyższe (co ułatwia im znoszenie dużych jaj)

* samce przeważnie są bardziej kolorowe, zwłaszcza w porze godowej

- mogą mieć jaskrawe stroszone czuby, mięsiste korale, długie pióra w ogonie

- FREGATA ma olbrzymie, nadymane czerwone podgardle

SAMCE MONOGAMICZNE

* bardziej opiekują się potomstwem

* często wspólnie budują gniazdo (lub buduje je samiec przed zalotami)

* pary mogą gniazdować wspólnie przez wiele sezonów lęgowych

* często mają sylwetkę podobną do samic

* wabią samice śpiewem i deseniem ubarwienia (niekiedy niewidocznym dla człowieka, np. ultrafioletowo połyskujące czapeczki SIKOR)

* śpiew jest typowy dla tego gatunku, zwykle wyuczony od dorosłych samców, służy także do wyznaczania granic terytorium danego osobnika

* dodatkowym czynnikiem tworzącym więzi są rozmaite rytuały przypominające tańce (ŁABĘDZIE, ALBATROSY)

SAMCE POLIGAMICZNE

* zaloty mają często formę toków (popisów samców w jednym miejscu, wokół którego gromadzą się samice wybierające najatrakcyjniejszego partnera - zwycięzcę turnieju)

* popisy mogą odbywać się na drzewach (GŁUSZEC) lub na ziemi (CIETRZEW, BATALION)

* samce bywają tak widowiskowe (np. PAW z pokrywami ogona przekształconymi w słynne pawie pióra, czy inne gatunki rajskich ptaków), że ich obecność przy gnieździe mogłaby przyciągać na pisklęta uwagę drapieżników, dlatego rzadko opiekują się potomstwem

PRZEGLĄD SYSTEMATYCZNY PTAKÓW

PRAPTAKI

* najbardziej znanym krewniakiem przodka ptaków jest późnojurajski PRAPTAK

* jego szczątki odkryto w Bawarii wkrótce po ogłoszeniu teorii Darwina, dzięki czemu zyskał rozgłos jako sztandardowy przykład brakującego ogniwa ewolucji łączącego gady z ptakami

* cechy gadzie:

- długi ogon z licznymi kręgami

- trójpalczaste kończyny przednie z pazurami

- uzębione szczęki

- brak grzebienia na mostku

* cechy ptasie:

- obecność piór, które na przedramieniu miały postać lotek i niesymetrycznej chorągiewce

- prawdopodobnie stałocieplność

- obojczyki zrośnięte w widełki

- przeciwstawny palec stopy

* w okresie kredowym ptaki przybrały rozmaite rozmiary, kształty i tryb życia (od nurkowania do nielotności)

* przed końcem kredy rozwinęło się kilka grup nowoczesnych ptaków, w tym też przodkowie ptaków współczesnych

* obejmują 5 rzędów

* formy nielotne o uwstecznionych skrzydłach i bez grzebienia na mostku

* KIWI, STRUSIE, NANDU (STRUSIE PAMPASOWE), KAZUARY, EMU

BEZGRZEBIENIOWE

* wszystkie pozostałe ptaki współczesne

* KURAKI (bażanty, kuropatwy, perliczki, głuszce, cietrzewie), BLASZKODZIOBE (kaczki, gęsi, łabędzie), PERKOZY, NURY, PINGWINY, PEŁNOPŁETWE (pelikany, kormorany), RURKONOSE (albatrosy, burzyki), ŻURAWIE, SIEWKI (mewy), CZAPLE, GOŁĘBIE, BRODZĄCE (bociany, marabuty), PAPUGI, DRAPIEŻNE/SOKOŁOWE (orły, sokoły, jastrzębie, sępy), SOWY, KUKUŁKI, LELKI, JERZYKI, KRASKOWE

(kraski, zimorodki), DZIĘCIOŁOWE (dzięcioły, tukany), ŚPIEWAJĄCE/WRÓBLOWCE

GRZEBIENIOWE

* najliczniejsze i najbardziej zróżnicowane ptaki współczesne

* m.in. krajowe KRUKI, GAWRONY, KAWKI, SORKI, SÓJKI, JASKÓŁKI, SIKORY, ZIĘBY, PLISZKI, KOSY,

SZPAKI, DROZDY, DZIERZBY, WRÓBLE

* egzotyczne LIROGONY i RAJSKIE PTAKI z regionu australijskiego

* przeważnie niewielkie, nadrzewne ptaki

* zwykle owadożerne i ziarnożerne

* WIKŁACZ CZERWONODZIOBY z Afryki, najliczniejszy ptak na Ziemi

PTAKI ŚPIEWAJĄCE

WRÓBLOWCE

WĘDRÓWKI PTAKÓW

TRYB ŻYCIA

* osiadły

- ptaki te w naszym klimacie muszą sobie radzić z przetrwaniem zimy

- niska temperatura powietrza wymaga większego wydatku energii na utrzymanie wysokiej temperatury ciała

- zimą trudniej o większość pokarmów (nasiona i opadłe owoce pokryte są śniegiem, a drobne zwierzęta przeczekują zimę w ukryciu, często uśpione)

- ptaki nie zapadają w sen zimowy więc odlatują na czas zimy do ciepłych krajów

- dalekie trasy niosą ze sobą ryzyko, a nasze zimy łagodnieją, więc niektóre gatunki rezygnują z wędrówki i pozostają na zimę

- dzieje się tak zwłaszcza w miastach, gdzie jest nieco łatwiej pożywienie (KACZKI zadomowione na stawach w parkach)

* wędrowny

* przelotny - niektóre gatunki odnotowywane w Polsce , które nie mają u nas terenów lęgowych ani zimowisk, bywają jedynie po drodze

WĘDRÓWKI PTAKÓW

* dzięki oznakowanym i numerowanym obrączkom zakładanym na nogi ptaków ornitolodzy mogą śledzić losy poszczególnych osobników

* u większych ptaków stosuje się także miniaturowe nadajniki radiowe

* zdolność ptaków do dalekiej wędrówki

- posługują się różnymi systemami nawigacyjnymi, które wzajemnie się uzupełniają

- orientują się według gwiazd i słońca oraz względem ziemskiego pola magnetycznego

- zapamiętują charakterystyczne punkty orientacyjne na trasie

- młode uczą się szlaku towarzysząc starszym

- podczas dalekich stadnych wędrówek większe ptaki (GĘSI ŻURAWIE) tworzą charakterystyczny szyk (klucz) w kształcie litery V, który nieco zmniejsza opór powietrza ptakom lecącym za przewodnikiem (lot na wierzchołku klucza jest męczący, więc ptaki się wymieniają)

* dalekie wędrówki

- RYBITWA POPIELATA - rekordzistka, która co roku pokonuje trasę od Arktyki do Antarktyki i z powrotem

- nasze gatunki lęgowe na ogół odlatują do Afryki (kilka tys. km w jedną stronę)

- skupienie ich tras i terminów przelotów wykorzystują kłusownicy

- we Włoszech ptaki napotykają niedostrzegalne po zmierzchu sieci

ZNACZENIE

PTAKÓW

* są najliczniejszą gromadą kręgowców

* z racji wysokiego zapotrzebowania na pokarm są ważnym czynnikiem utrzymującym równowagę biologiczną (zjadają wielkie ilości bezkręgowców, gryzoni i innych)

* ptaki nektarożerene (KOLIBRY) uczestniczą w zapylaniu kwiatów

* ptaki padlinożerne (SĘPY, MARABUTY, KRUKI, KONDORY) spełniają funkcję sanitarną

* ptaki owocożerne rozsiewają nasiona (niektóre mogą wykiełkować tylko po przejściu przez przewód pokarmowy) i to na duże odległości

* gospodarcze znaczenie

- dzikie ptaki zjadają masowo pojawiające się na danym terenie owady czy gryzonie

- w takim sezonie odchowują także więcej piskląt (które także zaczną jeść szkodniki)

- ułatwiają trzymanie w ryzach szkodników upraw rolnych i leśnych (DZIĘCIOŁY, PEŁZACZE, KOWALIKI)

- naturalnemu zwalczaniu szkodników (ograniczeniu stosowania toksycznych środków chemicznych) sprzyja pozostawienie zadrzewień śródpolnych i oczek wodnych, sadzenie żywopłotów, drzew i krzewów, gdzie ptaki mogą zakładać gniazda

* mechanizacja i chemizacja rolnictwa doprowadziła do zmniejszenia liczby wielu gatunków

- stosowanie maszyn żniwnych i koszenie od skraju pola do centrum zwiększa śmiertelność piskląt ptaków gniazdujących i odchowujących młode na polach (SKOWRONKI, KUROPATWY)

- gromadzenie się środków owadobójczych (np. wycofywany już z użycia DDT - azotoks) w kolejnych ogniwach łańcucha pokarmowego okazało się fatalne w skutkach dla drapieżników (jednym z efektów zatrucia było tworzenie jaj o cienkich skorupkach, które pękały pod ciężarem wysiadującego rodzica)

* należy więc troszczyć się o dzikie ptactwo

- ułatwiać zakładanie gniazd (zakładać budki lęgowe)

- dokarmiać zimą (opiekować się karmnikiem)

* pożywienie:

- mięso i jaja ptactwa łownego były jednym z ważnych źródeł białka zwierzęcego dla człowieka pierwotnego

- dziś cennym źródłem białka zwierzęcego są udomowione ptaki, hodowane na jaja i mięso (KURY, GĘSI, KACZKI, INDYKI, a nawet STRUSIE AFRYKAŃSKIE )

* ptaki hoduje się też dla ozdoby (PAWIE, BAŻANTY, PAPUGI) i z racji pięknego śpiewu (KANARKI)

* masowo hoduje się także GOŁĘBIE

- niegdyś wytresowane stanowiły najszybszy środek łączności

- obecnie hodowla gołębi sportowych służy celom sportowym

OCHRONA

PTAKÓW

* obejmuje większość gatunków z wyjątkiem najpospolitszych (gołębie oraz sroki, wrony i gawrony poza sezonem lęgowym)

* wyłączone spod ochrony są pospolite ptaki wodne

- niektóre kaczki (KRZYŻÓWKA, CYRANKA, GŁOWIENKA, CZERNICA)

- niektóre gęsi (GĘGAWA, ZBOŻOWA, BIAŁOCZELNA)

- ŁYSKA

- CZAPLA SIWA

- KORMORAN CZARNY (na stawach rybnych po okresie lęgowym)

* wyłączone spod ochrony są także niektóre ptaki leśne i polne ptaki łowne (SŁONKA, KUROPATWA, BAŻANT, JARZĄBEK)

* chronione są wszystkie gatunki z rzędu kraskowych, dzięciołów, jastrzębiowych, sokołów, sów, nurów, perkozów, rurkonosych, większość pełnopłetwych, blaszkodziobych, żurawinowych, kuraków, głębiowych, wróblowych, większość siewek (MEWY, ALKI) a także KUKUŁKA, LELEK KOZODRÓJ i JERZYK

---