V

EUMETAZOA

ECDYSOZOA/

WYLINKOWCE

PROTOSTOMIA

STAWONOGI

ARTHROPODA

TRYLOBITOWCE +

TRILOBITOMORPHA

SZCZĘKOCZUŁOWCE

CHELICERATA

ŻUWACZKOWCE

MANDIBULATA

TRYLOBITY +

TRILOBITA

PAJĘCZAKI

ARACHNIDA

STARORAKI

MEROSTOMATA

SKORUPIAKI

CRUSTACEA

WIJE

MYRIAPODA

OWADY

INSEKTA

ARTHROPODA

* największa grupa zwierząt pod względem liczby gatunków i biomasy

* występują praktycznie we wszystkich dostępnych zwierzętom środowiskach

* nieliczne są wewnętrznymi pasożytami

* jako jedyne bezkręgowce opanowały zdolność do aktywnego lotu

POCHODZENIE

* ich przodkami były prawdopodobnie, żyjące pod koniec proterozoiku, pierwotne morskie zwierzęta podobne do dzisiejszych pratchawców (zwierząt zbliżonych ogólną budową do wieloszczetów, ale okresowo zrzucających naskórek)

* współczesne pratchawce/pazurnice - tropikalne zwierzęta wykazujące wiele cech wspólnych dla stawonogów i pierścienic, mają segmentowane ciało okryte chitynowym oskórkiem, na każdym segmencie występuje para odnóży zaopatrzonych w 2 pazurki, a na słabo wyodrębnionej głowie - dwa czułki, oddychają tchawkami

* najstarsze stawonogi pojawiły się prawdopodobnie ok. 440 mln lat temu (od swoich przodków różniły się posiadaniem wieloczłonowych odnóży oraz szczelnego chitynowego pancerza spełniającego funkcje ochronne i będącego zarazem zewnętrznym szkieletem)

* mezozoik - początkowo najliczniejsze były trylobity, równolegle z nimi rozwinęły się morskie skorupiaki oraz staroraki

* połowa paleozoiku, sylur - stawonogi pojawiły się na lądzie mniej więcej razem z roślinami

* wówczas dzieliły się na tchawkodyszne (roślinożerni przodkowie wijów), wywodzące się prawdopodobnie od którejś z grup skorupiaków, oraz na przodków drapieżnych skorpionów blisko spokrewnionych ze starorakami

* połowa dewonu - z pierwotnych wijów powstały owady bezskrzydłe, a z nich owady uskrzydlone (pierwsze zwierzęta, które opanowały zdolność do aktywnego lotu), przypuszcza się, że skrzydła owadów wykształciły się z rozbudowanych bocznych wyrostków płytek pancerza grzbietowego, pokrywającego segmenty tułowia

* z pierwotnych skorpionów powstały wszystkie grupy pajęczaków

* koniec mezozoiku, połowa kredy - powstają rośliny okrytonasienne i część owadów (niektóre chrząszcze i motyle) zaczyna odżywiać się ich pyłkiem, a potem nektarem, uczestnicząc jednocześnie w roznoszeniu pyłku i zapylaniu

* tak rozpoczęła się koewolucja (wspólna równoległa ewolucja) roślin okrytonasiennych i owadów

ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ STAWONOGÓW

* głównie rozdzielnopłciowe i jajorodne (WYJĄTKI: WĄSONOGI należące do skorupiaków są obojnakami, SKORPIONY

i ROZTOCZE są żyworodne)

* częsty jest dymorfizm płciowy

WODNE

* zapłodnienie zewnętrzne (plemniki stawonogów nie mają wici)

* samice często noszą jaja, przytrzymując je odnóżami odwłokowymi w specjalnych torbach doczepionych do odwłoka

* rozwój złożony (jedna lub kilka postaci larwalnych)

* rosną całe życie, więc przechodzą linienie jako postacie dorosłe

LĄDOWE

* zapłodnienie wewnętrzne

* samice składają jaja (niektóre owady i roztocze mają do tego

specjalne narządy - pokładełka), chronione na różne sposoby

przed nadmierną utratą wody

* jaja są zaopatrzone w specjalne osłonki albo oplecione kokonami

* mogą być składane w norkach ziemnych, pod korą drzew w

specjalnych komorach (plastrach), w ciałach innych organizmów itd.

PAJĘCZAKI

* rozwój prosty bez form larwalnych (typowe dla zwierząt lądowych)

OWADY

* rozwój złożony

* larwy owadów mogą żyć w wodzie (larwy komarów, ważek) lub

na lądzie (larwy pasikoników, motyli, muchówek),

co jest wyjątkiem w świecie zwierząt

ROZWÓJ Z PRZEOBRAŻENIEM NIEZUPEŁNYM

* larwa (nimfa) dość podobna do osobnika dorosłego (imago) pod względem budowy i trybu życia (najczęściej brak jej skrzydeł i narządów rozrodczych)

* po kilku linieniach przekształca się w postać dorosłą

* występują tu trzy stadia rozwojowe: jajo-larwa-imago

ROZWÓJ Z PRZEOBRAŻENIEM ZUPEŁNYM

* larwa różni się od imago budową ciała i trybem życia

* intensywnie się odżywia i kilkakrotnie linieje, zwiększając rozmiary

* przekształcając się w postać dorosłą przechodzi poważne zmiany (całkowitej przebudowie ulegają wszystkie narządy wewnętrzne oprócz układu nerwowego i wygląd zewnętrzny)

* na czas tych przemian (przepoczwarczenia) larwa otacza się kokonem i przechodzi w stadium poczwarki o nazwie pupa

* po następnym linieniu z poczwarki wydostaje się dorosły owad - imago

* istnieją więc cztery stadia rozwojowe: jajo-larwa-poczwarka-imago

* dorosłe owady nie linieją i nie rosną

PARTENOGENEZA/DZIEWORÓDZTWO

* występuje np. u mszyc

* samice składają niezapłodnione jaja, z których rozwijają się kolejne pokolenia dzieworodnych samic, które znów składają niezapłodnione jaja itd.

* po paru takich cyklach rozwojowych ostatnie pokolenie samic składa dwa rodzaje jaj, z których wylęgają się samce oraz samice przystępujące do normalnego rozrodu płciowego

* takie naprzemienne występowanie w cyklu rozwojowym partenogenezy i rozmnażania płciowego nosi nazwę heterogonii

BUDOWA STAWONOGÓW

UKŁAD MIĘŚNIOWY

* wór powłokowo-mięśniowy pierścienic i pazurnic (składający się z mięśni gładkich ułożonych warstwowo) u stawonogów uległ rozczłonkowaniu na odrębne grupy mięśni (niektóre owady mogą mieć do 2000 mięśni, podczas gdy np. człowiek ma ich ok. 380) poruszających poszczególnymi elementami szkieletu

* często wyróżniamy prostowniki i zginacze - podobnie jak u kręgowców

* mięśni stawonogów odznaczają się dużą sprawnością (mucha potrafi wykonać skrzydłami do 350 uderzeń na sekundę)

* budowa histologiczna mięśni ruchowych stawonogów przypomina mięśnie szkieletowe kręgowców (m.in. wykazują poprzeczne prążkowanie)

UKŁAD POKARMOWY

* przewód pokarmowy składa się z jelita przedniego, środkowego i tylnego

* zarówno jelito przednie i tylne wysłane są kutykulą taką jak ta, która tworzy zewnętrzny pancerz (dlatego nie mogą tu zachodzić żadne procesy trawienia i wchłaniania, więc mają miejsce w jelicie środkowym)

* otwór gębowy jest otoczony narządami gębowymi, umożliwiającymi m.in. pobieranie i mechaniczne rozdrabnianie pokarmu

* stawonogi odżywiające się pokarmem płynnym (pajęczaki, owady krwiopijne) mają umięśnioną gardziel ssącą lub żołądek ssący

* do jelita środkowego uchodzi palczasty gruczoł trawienny (wątrobotrzustka), wyjątkiem są owady, które go nie posiadają

* na granicy jelita środkowego i tylnego owadów, wijów i większości pajęczaków znajdują się ujścia narządów wydalniczych

UKŁAD ODDECHOWY

* u wielu małych stawonogów i gatunków pasożytniczych wymiana gazowa odbywa się całą powierzchnią ciała

UKŁAD KRĄŻENIA

* otwarty układ krążenia

* składa się z serca, niewielu naczyń krwionośnych (czasami w ogóle ich brak) oraz systemu przestrzeni i zatok krwionośnych wokół narządów wewnętrznych

* płyn krążący w tym układzie nazywamy hemolimfą (najczęściej bezbarwna), bo powstał z wymieszania się krwi i płynu jamy ciała

* barwniki oddechowe (jeśli występują) są rozpuszczone w osoczu

* mogą to być: czerwona erytrokruoryna, niebieska hemocyjanina

* serce położone jest po grzbietowej stronie ciała i ma kształt mniej lub bardziej wydłużonego worka (rurki), z którego wychodzi kilka naczyń krwionośnych (najczęściej największe naczynie kieruje się do przodu ciała)

* kurcząc się, serce wyrzuca hemolimfę poprzez naczynia do przestrzeni pomiędzy narządami

* stamtąd część hemolimfy trafia do narządów oddechowych, gdzie oddaje dwutlenek węgla i ulega natlenowaniu

* następnie kanałami i zatokami wraca z powrotem do serca, gdzie wpływa przez specjalne otwory (ostia), najczęściej rozmieszczone metamerycznie po brzusznej i grzbietowej stronie serca

* u owadów, w związku z silnym ukrwieniem tchawek, układ krwionośny jest uproszczony, a bezbarwna hemolimfa nie bierze udziału w przenoszeniu gazów oddechowych

UKŁAD NERWOWY

* u prymitywnych stawonogów układ jest podobny do drabinkowego układu pierścienic

* składa się z parzystego zwoju głowowego, obrączki okołogardzielowej i dwóch pni brzusznych, łączących parzyste zwoje segmentowe

* ewolucja układu polegała na coraz większej centralizacji (brzuszna drabinka stopniowo zlewała się w pojedynczy łańcuszek nerwowy, nastąpił rozwój zwojów głowowych aż do wytworzenia skomplikowanego mózgu: trójdzielnego u wyżej uorganizowanych owadów albo dwudzielnego u pajęczaków)

BUDOWA STAWONOGÓW

NARZĄDY ZMYSŁÓW

* narządy zmysłów są zróżnicowane i dobrze rozwinięte

CHEMORECEPTORY

* narządy węchu i smaku

* wyspecjalizowane grupy komórek leżące najczęściej na czułkach, które reagują na substancje chemiczne niesione przez wodę lub powietrze (czułki służą jednocześnie jako narząd dotykowy)

WŁOSKI DOTYKOWE

* narządy równowagi w postaci statocyst (podobne do tych u jamochłonów)

OCZY

OCZY PROSTE

* u pajęczaków

OCZY ZŁOŻONE

* oczy owadów, wijów i niektórych skorupiaków

* składają się z wielu pojedynczych elementów (omatidiów)

* każde omatidium odbiera tylko wąski wycinek pola widzenia, co daje obraz mozaikowy, który ulega przetworzeniu w układzie nerwowym

* pole widzenia jest bardzo szerokie (u drapieżnych owadów sięga 360°)

* oczy umożliwiają stawonogom dostrzeżenie szerszej gamy barw (np. pszczoły widzą ultrafiolet i rozróżniają polaryzację światła, co ułatwia orientację przy pochmurnym niebie)

APOZYCYJNE

* każde z licznych omatidiów jest otoczone komórkami barwnikowymi, które pochłaniają większość promieni świetlnych, przepuszczając do soczewki tylko prostopadłe

* występują u owadów dziennych

SUPERPOZYCYJNE

* liczma omatidiów jest stosunkowo niewielka a izolacja optyczna między nimi wyraźnie mniejsza

* przekazywany obraz jest jaśniejszy ale traci na ostrości

* występują u owadów nocnych (lub prowadzących zmierzchowy tryb życia) i u skorupiaków

SKRZELA

* wodne skorupiaki mają je w postaci rozgałęzionych i silnie ukrwionych wyrostków, osadzonych najczęściej u nasady odnóży

* czasami całe odnóża mogą funkcjonować jako skrzela (skorupiaki planktoniczne WIOŚLARKI i wodne szczękoczułkowce SKRZYPŁOCZE)

* w warunkach lądowych (brak wody i znaczna siła ciążenia) wyrostki skrzeli zlepiają się ze sobą przez co znacznie zmniejsza się ich łączna powierzchnia i zwierzę skrzelodyszne się dusi

PŁUCA/WORKI PŁUCNE

* występują u pajęczaków

* parzyste komory położone w odwłoku

* prowadzą do nich przetchlinki

* komory podzielone są na wiele wąskich, szczelinowatych kieszonek, omywanych przez płyn jamy ciała - na ich ściankach zachodzi wymiana gazowa

TCHAWKI

* występują u owadów, wijów i niektórych pajęczaków

* chitynowe rurki rozgałęziające się w całym ciele, wnikające nawet do odnóży i czułków

* najcieńsze tchawki (tracheole) docierają do każdej komórki ciała, dzięki czemu układ krążenia nie uczestniczy w rozprowadzaniu gazów oddechowych

* na zewnątrz otwierają się przetchlinkami położonymi najczęściej z boku ciała

* tchawkowy system oddychania nakłada na lądowe wije i owady ograniczenia rozmiarów (rurki tchawkowe nie mogą być zbyt długie, aby świeże powietrze zdołało dotrzeć do ślepo zakończonych tracheoli)

UKŁAD WYDALNICZY

* narządami wydalniczymi wielu stawonogów są przekształcone metanefrydia

* zlokalizowane są w parzystych gruczołach czułkowych i szczękowych skorupiaków (ich ujścia znajdują się u nasady czułków II pary lub szczęk) oraz gruczołach biodrowych pajęczaków

* specyficzne są także cewki Malpighiego mające postać zamkniętych od strony jamy ciała cienkich kanalików, których ujście znajduje się na granicy pomiędzy jelitem środkowym a tylnym

* kanaliki te zbierają zbędne i szkodliwe metabolity z płynu wypełniającego jamę (hemolimfy) i przekazują je do jelita

* tam po resorpcji wody, razem z resztkami pokarmu są usuwane na zewnątrz

* cewki te występują u owadów, wijów i wyżej uorganizowanych pajęczaków

* stawonogi wodne wydalają głównie silnie rozcieńczony amoniak

* lądowe przetwarzają amoniak w zwiąki azotowe słabo rozpuszczalne w wodzie, takie jak guanina (pajęczaki) czy kwas moczowy (owady)

NARZĄDY TYMPANALNE

* występują u owadów wydających dźwięki (PSIKONIK, ŚWIERSZCZ)

* służą do odbioru fal akustycznych

* mają postać okienek w pancerzu, które od zewnątrz zamknięte są błoną

* mogą występować na przednich bądź tylnych odnóżach lub na jego odwłoku

BUDOWA ZEWNĘTRZNA

* segmentacja heteronomiczna (zróżnicowanie metamerów, które po zgrupowaniu dają trzy większe części ciała, tzw. tagmy - głowę, tułów i odwłok

* podstawowe tagmy niektórych stawonogów łącz się tworząc np. głowotułów (skorupiaki, pająki) lub nawet jednolity, niepodzielny korpus (kosarze, roztocze)

* każdy metamer pierwotnie zaopatrzony był w parę odnóży, które także uległy znacznym zmianom

* na głowie przekształciły się w czułki (pierwotnie 2 pary) oraz w narządy gębowe do pobierania pożywienia (ich liczba jest różna, np. u raka 6 par, i są różnorodnie ukształtowane w zależności od rodzaju pobieranego pokarmu)

* odnóża tułowiowe najczęściej zachowały funkcje lokomocyjne i w zależności od środowiska życia mogły służyć do kroczenia (lub skakania), pływania lub rozgrzebywania ziemi (u form podziemnych)

* odnóża odwłokowe często wykazywały tendencję do zanikania, obecnie służą jako narząd kopulacyjny, narząd do podtrzymywania zniesionych jaj lub też wspomagają odnóża tułowiowe w poruszaniu się (zwłaszcza u wodnych skorupiaków)

* u części skorupiaków i pajęczaków jedna para odnóży krocznych (raki) lub gębowych (skorpiony) przekształciła się w pokaźne szczypce

BUDOWA CIAŁA

* jama ciała nie jest podzielona metamerycznie

* w rozwoju zarodkowym worki celomatyczne łączą się ze sobą oraz z przestrzeniami pierwotnej jamy ciała, tworząc pojedynczą jamę ciała o charakterze mieszanym (pierwotno-wtórnym)

* ten typ jamy ciała nazywamy miksocelem

* ciało pokryte jednowarstwowym nabłonkiem, wytwarzającym na swojej powierzchni grubą warstwę kutykuli (oskórka)

* kutykula składa się z naprzemiennych warstw białka i chityny

* często bywa dodatkowo impregnowana solami wapnia i innymi związkami chemicznymi nadającymi jej sztywność (z tego powodu odgrywa rolę pancerza ochronnego, prawie całkowicie nieprzepuszczalnego dla wody oraz gazów)

* kutykula jest konstrukcją, do której od wewnątrz przyczepione są mięśnie, stanowi więc również szkielet zewnętrzny

* wzmocnienia oskórka są nierównomierne na całej powierzchni ciała

* najczęściej w miejscach, między segmentami tułowia, a także pomiędzy członami odnóży występuje sama elastyczna chityna (tworzą się tu ruchome połączenia szkieletu - stawy)

* zewnętrzny pancerz ochronny jest stosunkowo ciężki i uniemożliwia osiągnięcie większych rozmiarów z przyczyn mechanicznych (zwłaszcza na lądzie) - największym stawonogiem na lądzie była KARBOŃSKA WAŻKA mająca ponad 50cm długości i 75cm rozpiętości skrzydeł

* sztywna puszka szkieletu uniemożliwia stały wzrost organizmu, dlatego też u stawonogów występuje linienie (okresowe zrzucanie oskórka po uprzednim wytworzeniu pod nim nowego) - mamy do czynienia ze wzrostem skokowym

* nowy, obszerniejszy pancerz jest początkowo miękki i elastyczny, dopiero z czasem dochodzi do jego utwardzenia (do tego momentu zwierzę jest bezbronne i dlatego w okresach linienia wśród stawonogów występuje największa śmiertelność)

* w zewnętrznej warstwie pancerza mogą występować pigmenty, na powierzchni zaś różnego typu kolce, włoski, itp.

PRZEGLĄD SYSTEMATYCZNY I ZNACZENIE STAWONOGÓW

* wymarła grupa zwierząt morskich

* miały jedną parę czułków i nie miały wyspecjalizowanych odnóży gębowych

TRILOBITOMORPHA +

Cecha	Skorupiaki (langusta, rak stawowy)	Pajęczaki (pająk krzyżak)	Owady (jelonek rogacz, pszczoła)
Tagmy	* głowotułów * odwłok	* głowotułów * odwłok	* głowa * tułów (3 segmenty) * odwłok
Odnóża	* czułki (2 pary) * narządy gębowe (6 par) - żuwaczki - szczęki (2 pary) - szczękonóża (3 pary) * odnóża kroczne (5 par) * odnóża odwłokowe U raków pierwsza para odnóży krocznych zaopatrzona jest w szczypce	* czułki zanikły * narządy gębowe (2 pary) - szczękoczułki - nogogłaszczki * odnóża kroczne z pazurkami (4 pary) Szczękoczułki większości pająków zawierają jad	* czułki (1 para) * narządy gębowe (3 pary) - żwaczki - szczęki (2 pary) * odnóża kroczne z pazurkami (3 pary) U owadów uskrzydlonych skrzydła (zwykle 2 pary) mieszczą się na Ii i III segmencie tułowia

* żyły przez całą erę paleozoiczną

* miały spłaszczone ciało z trójdzielnym, segmentowanym pancerzem, wyodrębnioną głowę

z wielkimi, złożonymi oczami i niezróżnicowane odnóża zaopatrzone w skrzela

TRILOBITA +

CHELICERATA

* nie mają czułków

* odnóża gębowe złożone z 2 par: szczękoczułków i nogogłaszczek

* głowa zlana z tułowiem tworzy głowotułów

MEROSTOMATA

* wodne organizmy skrzelodyszne

* pojawiły się we wczesnym kambrze, największy rozkwit przeżyły w późnym sylurze

* wówczas żyły olbrzymie WIELORAKI osiągające długość 3m z wyglądu przypominające dzisiejsze skorpiony

* większość staroraków wymarła w karbonie

* do dziś zachowało się kilka reliktowych gatunków SKRZYPŁOCZY żyjących u wybrzeży Ameryki Północnej i Środkowej

ARACHNIDA

* pierwsze zwierzęta lądowe

* najprawdopodobniej potomkowie sylurskich wieloraków

* ciało podzielone na głowotułów z dwiema parami odnóży gębowych i czterema parami

odnóży krocznych oraz odwłok pozbawiony odnóży (przypuszczalnie przekształconymi

odnóżami odwłokowymi są kądziołki przędne służące do produkcji nici pajęczych)

* nogogłaszczki niektórych (skorpiony, zaleszczotki) przekształcają się w szczypce

* oddychają płucami lub tchawkami (albo jednymi i drugimi jednocześnie), umieszczonymi

zazwyczaj na odwłoku

* głównie zwierzęta drapieżne, nieliczne pasożytują na roślinach i zwierzętach

* większość drapieżnych pajęczaków ma gruczoły jadowe, umieszczone w szczękoczułkach

(pająki, kosarze), nogogłaszczkach (zaleszczotki) lub na końcu odwłoka (skorpiony)

* pobierają jedynie pokarm płynny

* pasożyty żywią się krwią lub sokami roślinnymi

* drapieżniki upłynniają swoje pożywienie, wprowadzając do wnętrza ofiary enzymy trawienne po uprzednim unieruchomieniu jej jadem

* przechodzą rozwój prosty (z wyjątkiem roztoczy)

* częsty demorfizm płciowy

* dzielimy je na 9 rzędów, w Polsce spotykamy jedynie 4

* są ważnymi konsumentami w swojej klasie wielkości

* niektóre szkodzą gospodarce, wywołując choroby pasożytnicze zwierząt oraz wyrządzając

szkody na polach i w magazynach

* nieliczne niebezpieczne dla człowieka bezpośrednio (skorpiony, pająki) lub pośrednio

(kleszcze przenoszące wirusa zapalenia opon mózgowych czy krętki boreliozy)

* niebezpieczne mogą być też drobne roztocza wywołujące odczyny alergiczne

PAJĄKI

* odwłok wyraźnie oddzielony od głowotułowia

* pająki sieciowe - łapią zdobycz w misternie splecione pajęczyny (KRZYŻAK)

* pająki bezsieciowe (SKAKUNY)

* często mylone z pająkami

* mają dłuższe odnóża od pająków i nie mają wyraźnego podziału na głowotułów i odwłok

* (KOSARZ ZWYCZAJNY)

KOSARZE

* przypominają miniaturowe skorpiony (1-8mm długości) z powodu nogogłaszczek

przekształconych w szczypce

* nie mają gruczołu jadowego na odwłoku (ZALESZCZOTEK POSPOLITY)

ZALESZCZOTKI

SKORPIONY

* występują w rejonach o cieplejszym klimacie

* największe ale najprymitywniejsze pajęczaki

* mają szczypce i charakterystycznie umiejscowiony gruczoł jadowy (na odwłoku)

* odwłok dzieli się na szeroki i spłaszczony przedodwłok oraz cienki i wydłużony zaodwłok, zakończony gruczołem i kolcem jadowym

* bardzo małe pajęczaki o zwartej segmentacji i złożonym cyklu rozwojowym

* jest wśród nich wiele pasożytów (KLESZCZ PASTWISKOWY, ŚWIERZBOWIEC DRĄŻĄCY, NUŻENIEC LUDZKI)

ROZTOCZE

* mają dwie pary czułków

* ciało najczęściej podzielone na głowotułów i odwłok zakończony segmentem pozbawionym odnóży (telsonem)

* zaznacza się tu tendencja ewolucyjna polegająca na coraz większej specjalizacji odnóży

* proces linienia powtarza się przez całe życie

* prawie wyłącznie wodne (morskie i słodkowodne), wyjątkowo żyją w wilgotnych środowiskach lądowych

* najliczniejsza wodna grupa stawonogów

* ważny element struktury troficznej ekosystemów wodnych

* formy planktoniczne (tworzące zooplankton) są podstawowymi konsumentami fitoplanktonu, a same są pokarmem ryb lub wielorybów (KRYL)

* saprofagiczne formy przydenne (bentoniczne) spełniają w ekosystemie funkcje sanitarne

* gospodarczo wykorzystuje się rakowce (HOMARY, LANGUSTY, KREWETKI, RAKI) przeznaczając je do bezpośredniej konsumpcji

* planktoniczny KRYL po usunięciu chityny przerabia się na konserwowane pasztety

CRUSTACEA

PODRACZKI

* grupa zbiorcza, do której zaliczamy wszystkie prymitywniejsze skorupiaki, mające zmienną liczbę segmentów ciała

* występuje jednooka larwa typu pływik

* najczęściej małe i swobodnie pływające (DAFNIE, OCZLIKI, PRZEKOPNICE)

* rzadziej osiadłe (PĄKLE)

* skorupiaki wyższe o dużych rozmiarach

* stała liczba segmentów (20)

* z 8 par odnóży tułowiowych najczęściej 5 par tworzy wyspecjalizowane odnóża kroczne, z których pierwsza para zazwyczaj ulega przekształceniu w pokaźne szczypce

* rozwój prosty lub złożony (z larwą typu żywik, przypominającą mikroskopijnego raczka)

* większość to drapieżne lub saprofagiczne organizmy związane z dnem zbiorników (RAK RZECZNY, HOMAR, pozbawione szczypiec LANGUSTY, KRAB WEŁNISTORĘKI)

* występują też formy pływające (KRYL)

* kilka gatunków żyje na lądzie (PROSIONKI, STONOGI)

RAKOWCE

MANDIBULATA

* zasadniczo lądowe oddychające tchawkami

* mają dobrze wyodrębnioną głowę z jedną parą czułków

* odnóża są jednogałęziste

* zazwyczaj rozwój złożony

* znane od syluru, ich wodni przodkowie przypuszczalnie podobni do trylobitów

* drapieżne (pareczniki, ważki, chrząszcze biegacze) odgrywają ważną rolę w utrzymaniu równowagi ekologicznej, żywiąc się głównie owadami zapobiegają masowemu pojawianiu się (gradacjom) gatunków roślinożernych

TKAWKODYSZNE

TKAWKODYSZNE

MYRIAPODA

* pierwotniejsza grupa tchawkodysznych

* ciało podzielone na głowę i segmentowany tułów z niewyodrębnionym odwłokiem

* na segmentacji znajdują się niezróżnicowane, drobne, członowane odnóża

* drapieżne z gruczołem jadowym na szczękoczułkach

* mają jedną parę odnóży na każdym segmencie tułowia

* WIJ DREWNIAK (często mylnie nazywany stonogą)

PARECZNIKI

* roślinożerne lub saprofagiczne

* walcowate, wydłużone ciało

* na segmentach tułowia mają po dwie pary odnóży

* KROCIONOGI

DWUPARCE

* lądowe stawonogi wywodzące się z pierwotnych wijów lub skorupiaków

* ciało podzielone na głowę, tułów i segmentowany odwłok

* tułów składa się z trzech segmentów, a na każdym z nich jest jedna para odnóży

* podstawowa grupa konsumentów I rzędu we wszystkich ekosystemach lądowych (liczebne, różnorodne i przystosowane do pobierania praktycznie każdego rodzaju pokarmu) /podobnie roślinożerne wije/

* ważny składnik pożywienia wielu kręgowców (mrówkojady, ptaki)

INSECTA

* prymitywne, małe bez skrzydeł

* aparat gębowy typu gryzącego

* rozwój prosty

* RYBIK CUKROWY występujący w miejscach ciepłych i wilgotnych (np. łazienkach)

OWADY NIEUSKRZYDLONE

* pierwotnie na drugim i trzecim segmencie tułowia mają dwie pary jednakowych skrzydeł, które zmieniały się w trakcie ewolucji:

- tylne skrzydła uległy stopniowej redukcji, tak że u bardzo wyspecjalizowanych MUCHÓWEK

pozostaje jedynie przednia para

- przednie skrzydła przekształciły się w ochronne pokrywy, tylne służą do latania (CHRZĄSZCZE)

* w zależności od pobieranego pokarmu owady mają różnie ukształtowane, wyspecjalizowane aparaty gębowe

* nie występują tu gruczoły jadowe służące do zdobywania pożywienia (gruczoły jadowe i żądła niektórych błonkówek mają charakter obronny)

* mają bardzo rozbudowany system tchawek, potrzebnych do transportu gazów oddechowych

i spełniających funkcję rusztowania dla błoniastych skrzydeł

* dzielimy je na 30 rzędów

OWADY

USKRZYDLONE

OWADY O PRZEOBRAŻENIU NIEZUPEŁNYM

WAŻKI

* zachowały wiele cech pierwotnych

- dwie pary podobnych skrzydeł o drobnym żyłkowaniu (skrzydła te w czasie spoczynku są

składane wzdłuż ciała)

* aparat gębowy typu gryzącego i olbrzymie oczy złożone

* ŻAGNICA - największa ważka o rozpiętości skrzydeł ponad 10cm, ŁĄTKA

* potocznie szczypawki

* przednia para skrzydeł przekształcona w krótkie pokrywy, pod którymi znajdują się składane błoniaste skrzydła drugiej pary

* na końcu odwłoka występują łęgowate wyrostki

* SKOREK ZAUSZNIK

SKORKI

* wszystkożerne i ciepłolubne

* niektóre gatunki, np. KARCZAN WSCHODNI żyją w zaniedbanych pomieszczeniach

KARACZANY

* roślinożerne

* aparat gębowy typu gryzącego

* przednie skrzydła skórzaste (tworzące pokrywy), a tylne błoniaste

* niektóre wydają dźwięki za pomocą narządów dźwiękowych (strydulacyjnych):

- pierwszy typ - dźwięki powstają, gdy jedno skórzaste skrzydło przednie, zaopatrzone w rodzaj

tarki, pociera o drugie (pasikoniki, świerszcze)

- drugi typ - tarka znajduje się na tylnych odnóżach, a dźwięk powstaje przez pocieranie odnóży

o pokrywy skrzydeł (szarańcze)

* pospolite na łąkach i polach

* PAIKONIKI, SZARAŃCZA WĘDROWNA, TURKUĆ PODJADEK

PROSTOSKRZYDŁE/

SZARAŃCZAKI

* zróżnicowana grupa małych owadów roślinożernych

* aparat gębowy typu kłująco-ssącego

* wiele groźnych szkodników roślin, np. MSZYCE

PLUSKWIAKI RÓWNOSKRZYDŁE

* zewnętrzne pasożyty ssaków

* wtórnie utraciły skrzydła

* aparaty gębowe kłująco-ssące

* WESZ LUDZKA

WSZY

OWADY O PRZEOBRAŻENIU ZUPEŁNYM

* skrzydła pokryte drobnymi, barwnymi łuseczkami, tworzącymi często barwny wzór

* większość motyli żywi się nektarem

* aparat gębowy ssący (trąbka)

* larwy (gąsienice) roślinożerne

* motyle dzienne - RUSAŁKA ADMIRAŁ

* motyle nocne (ćmy) - ZMIERZCHNICA TRUPIA GŁÓWKA

ŁUSKOSKRZYDŁE/

MOTYLE

* bardzo liczny rząd

* dwie pary błoniastych, nierównych skrzydeł (tylne mniejsze)

* aparaty gębowe gryzące lub gryząco-liżące

* u niektórych pokładełko (rurkowaty narząd samic służący do składania jaj) uległo przekształceniu

w żądło

* larwy to czerwie

* potrafią tworzyć złożone społeczności jak mrówki (RUDNICA), pszczoły (PSZCZOŁA MIODNA)

czy osy (OSA POSPOLITA)

* pszczoły produkują miód i zapylają rośliny uprawne

BŁONKOSKRZYDŁE/

BŁONKÓWKI

* tylko jedna (pierwsza) para błoniastych skrzydeł

* tylne uległy redukcji do niewielkich, buławkowatych przezmianek (prawdopodobnie służą one jako stabilizatory lotu oraz stymulują pracę przednich skrzydeł)

* narządy gębowe zróżnicowane (gryzące, liżące, ssące oraz wszystkie formy pośrednie)

* larwy to czerwia

* MUCHA DOMOWA, krwiopijne KOMARY

MUCHÓWKI

* zwane tęgopokrywowymi od pierwszej pary skrzydeł przekształconej w solidne, skorupiaste pokrywy

* zwykle narządy gębowe gryzące

* larwa to pędrak

* BIEDRONKA SIEDMIOKROPKA, CHRABĄSZCZ MAJOWY

CHRZĄSZCZE

* małe, bocznie spłaszczone pasożyty, żerujące na ssakach i ptakach

* bezskrzydłe, jednak mogą wykonywać wysokie skoki dzięki skocznym odnóżom trzeciej pary

* aparat gębowy kłująco-ssący

* PCHŁA LUDZKA

PCHŁY

* jedwabniki z tchawkodysznych - dają na skalę przemysłową naturalne nici jedwabiu

* stonka, turkuć podjadek, pluskwiaki, mszyce, szarańcze - szkodniki zasiewów

* mącznik młynarek, wołek zbożowy - szkodniki magazynów

* korniki - szkodniki lasów

* kołatki - szkodniki mebli i elementów drewnianych

* termity - w tropikach niszczą całe drewniane budynki

* karaczany, mrówki faraona, skorki - zanieczyszczają żywność

* gąsienice moli - zjadają ubrania wełniane i futrzane

* owady pasożytujące na człowieku i zwierzętach - przenoszą choroby (pchły i pluskwy - dżumę, komary - malarię, wszy - dur plamisty, muchy tse-tse - śpiączkę)

ZNACZENIE

UKŁAD KRĄŻENIA STAWONOGA - RAKA

- otwarty układ krążenia raka z rurkowatym sercem doskonale funkcjonuje

- falowe skurcze pęcherzyków (komór sercowych) tłoczą hemolimfę do tętnic

- z tętnic wylewa się ona do zatok (przestrzeni) jamy ciała (wypełnione hemolimfą przestrzenie nazywamy hemocelem)

- część hemolimfy trafia do brzusznej zatoki żylnej i z niej do żył skrzelowych

- następnie żyłami skrzelowymi hemolimfa dociera do skrzeli, gdzie ulega utlenowaniu (hemocyjanina zawierająca miedź staje się wówczas niebieskozielona)

- żyłą osierdziową utlenowana hemolimfa transportowana jest w okolice serca i wlewa się do worka osierdziowego

- z worka przedostaje się przez ostia mające zastawki do komór serca

---