12084 SDC11603

Wprowadzenie

w nowoczesnych społeczeństwach jest z założenia kształtowana przez politykę państwa. We współczesnej gospodarce utrzymuje się pozory, że fikcyjne towary będą funkcjonowały w taki sam sposób, jak towary prawdziwe, Polanyi podkreśla jednak, że to oszustwo może okazać się fatalne w skutkach. Oznacza bowiem, że teoria ekonomii opiera się na szalbierstwie, a szalbierstwo to stanowi ogromne zagrożenie dla naszego społeczeństwa.

W teorii Polanyiego wyróżnić można dwa poziomy. Po pierwsze, argumentację natury etycznej: nie należy traktować przyrody i istot ludzkich jako towarów, których cenę określa wyłącznie rynek. Taka koncepcja narusza zasady, które rządziły społeczeństwami od wieków: prawie zawsze uważano, że przyrodę i życie ludzkie otacza aura świętości. Niemożliwe jest pogodzenie owego wymiaru świętości z podporządkowaniem pracy i przyrody rynkowi. Sprzeciwiając się traktowaniu przyrody jako towaru, Polanyi antycypuje poniekąd poglądy dzisiejszych ekologów¹.

Drugi poziom argumentacji Polanyiego koncentruje się na roli państwa w gospodarce². Nawet jeśli gospodarka ma z założenia regulować się sama, to i tak państwo musi stale odpowiadać za dostosowywanie podaży pieniądza i kredytu, aby uniknąć podwójnego zagrożenia, związanego z inflacją i deflacją. Podobnie państwo musi kierować zmieniającym się popytem na pracowników, zapewniając pomoc społeczną w okresach bezrobocia, kształcąc i szkoląc przyszłych pracowników i usiłując wywierać wpływ na fale migracyjne. W przypadku ziemi władze państwowe starały się podtrzymywać ciągłość produkcji żywności, stosując różne rozwiązania w celu ochrony rolników przed skutkami fluktuacji zbiorów i zmienności cen. Na obszarach miejskich władze kierowały użytkowaniem ziemi poprzez regulacje środowiskowe oraz dotyczące gospodarowania gruntami. Krótko mówiąc, konieczność zarządzania fikcyjnymi towarami umieszcza państwo wewnątrz trzech spośród najważ-

niejszych rynków. Całkowicie niemożliwe staje się w lej perspektywie obronienie właściwego liberalizmowi gospodarczemu poglądu, że państwo znajduje się „poza” gospodarką³.

Istnienie towarów fikcyjnych tłumaczy niemożność wykorzenienia gospodarki ze społeczeństwa. Prawdziwe społeczeństwa rynkowe wymagają, aby państwo odgrywało aktywną rolę w kierowaniu rynkami - a rola ta pociąga za sobą konieczność podejmowania decyzji politycznych. Nie może zostać zredukowana wyłącznie do funkcji technicznych czy administracyjnych⁴. Kiedy polityka państwa dryfuje w kierunku wykorzenienia gospodarki przez zwiększenie zależności od samoregulującego się rynku, zwykli ludzie muszą ponosić tego konsekwencje. Robotnicy oraz ich rodziny stają się bardziej narażeni na bezrobocie, rolnicy spotykają się z większą konkurencją w związku z importem towarów i obie te grupy muszą funkcjonować mimo ograniczenia możliwości pomocy. W takiej sytuacji państwo często zmuszone jest do zwiększenia wysiłków zmierzających do wyeliminowania wybuchu niezadowolenia (strajków, akcji politycznych) grup dotkniętych większymi obciążeniami. Właśnie to Polanyi miał między innymi na myśli, mówiąc, że „leseferyzm został zaplanowany”. Narzucenie logiki rynku i towarzyszącego jej ryzyka zwykłym ludziom wymaga dużej umiejętności rządzenia państwem oraz stosowania ucisku⁵.

XXIX

1

   Więcej o wpływie Polanyiego na ekonomikę środowiska można znaleźć w: Herman E. Dały i John B. Cobb. For tłu Common Good: Redirecting tłu Economy toward Community, tłu Enrironmcnt. and a Sustainable Futurę, Beacon Press, Boston 1989.

2

   W tezę Polanyiego wpisana jest także bardziej szczegółowa krytyka rynku jako samoregulującego się mechanizmu. W przypadku produktów fabrycznych spadek ceny towaru, którego jest pod dostatkiem, przywraca równowagę, sprzyjając wzrostowi konsumpcji oraz zniechęcając do nowej produkcji. W przypadku towarów' fikcyjnych efektywność mechanizmu cenowego zmniejsza się, ponieważ nie można liczyć na automatyczne podnoszenie lub obniżanie podaży.

3

   lgnerencja państwa jest też warunkiem koniecznym konkurencji rynkowej w przypadku wielu innych towarów. Przykłady można znaleźć w trafnie zatytułowanej książce Stcvcna Vogla, Freer Marhcts. Morę Ruto: Regulatory Reform iw Advanced Imlnstrial Cou/b tries, Comełl Univcrsity Press, lthaca, N.Y., 1996.

4

   Monctaryśd wielokrotnie usiłowali ustanowić stałą regułę pozwalającą sterować wzrostem podaży pieniądza, która ograniczałaby rolę banków centralnych. W związku z brakiem takiej formuły kolejnym krokiem staje się ukrycie politycznej roli banków centralnych poprzez przypisanie im quasi-religijnej i proroczej władzy. Por. William Greider, Secrets ofthe Tempie: How the Ftderal ReseriY Runs thr Country, Simon &. Schustcr. New York 1987.

5

   To kluczowa teza przedstawionego przez Polanyiego opisu „nowego prawa o ubogich” w Anglii. Stworzenie rynku pracy wymagało drastycznego wzrostu możliwości represyjnych państwa. W tej kwestii interpretację Polanyiego wsparło widu późniejszych badaczy, zwłaszcza Kard Williams w: Fram Pnupcńsm to Pooerty, Routledgc, London 1981. Jeśli jednak chodzi o system specnhamUindzki, to wiele argumentów Pola-nyicgo zostało zakwestionowanych. Dwa istotne, choć sprzeczne opisy „starego prawa o ubogich” znaleźć można w: K.D.M. Sndl, Artnals of the Lalrouring Poor: Sotiul ('hangę and Agrariart England, 1660-1900, Cambridge Univer$ity Press, Cambridge 1985; oraz George Boyer. An Economic His tory of the English Poor Luk 1750*1850% Cambridge University Press, Cambridge 1990.