12840 pic 11 06 143014

natrafiamy na słowo „róża”, jesteśmy świadomi, że w danym kontekście nie odnosi się ono do kwiatu, ale do czegoś, co z nim nie ma bezpośrednio nic wspólnego. I właśnie na tego rodzaju wiedzy, czy — jeśli kto woli — świadomości, opierają się komunikacyjne zdolności symbolu. Dotyczy to przede wszystkim, co oczywiste, tych symboli, które znajdują się w społecznym obiegu, potencjalnie jednak obejmuje symbole wszelkie, nie ma bowiem ich socjalnie zatwierdzonych repertuarów, które istniałyby w nie zmienionej postaci, jakby spetryfikowane raz na zawsze. Ważny jest tutaj właśnie ruch symboli, nie tylko ewolucje znaczeń symboli poszczególnych, ale zmiany ich repertuarów, czyli kształtowanie się symboliki, a więc pewnego uniwersum symbolicznego⁸. Symboliki właściwej danej grupie społecznej, narodowi, epoce, religii, czy wręcz kręgowi kulturalnemu. Dane słowo, rzecz, wydarzenie (w tej perspektywie wydarzenie jest zresztą faktem słownym, nabiera bowiem znaczenia w miarę, jak się o nim opowiada) może funkcjonować jako symbol tylko wówczas, gdy się w jakimś symbolicznym kontekście znajduje, gdy staje się składnikiem jakiejś symboliki, mniej lub bardziej wyraziście zarysowanej, z mniejszą lub większą precyzją przez daną społeczność rozpoznawanej. A także stanowiącej element jakiejś praktyki społecznej, praktyki najróżniejszego rodzaju — religijnej, politycznej, obyczajowej, a choćby nawet towarzyskiej. W jakimś sensie symbole spośród innych znaków wyróżniać umieją ci także, którzy słowa „symbol” nigdy nie słyszeli, a jeśli nawet obiło im się o uszy, to nie potrafią choćby w najgrubszych zarysach wyjaśnić jego znaczenia. Umieją, bo posługują się nimi w swoisty sposób i tak też na nie reagują (dotyczy to, rzecz jasna, tylko tych symboli, które funkcjonują w grupie społecznej, do jakiej należą). Nad pewnym repertuarem symboli panuje każdy, tak jak panuje nad systemem gramatycznym języka.

Naszym podstawowym problemem jest rola literatury w społe-' cznym funkcjonowaniu symboli, a więc także w kształtowaniu symbolicznych repertuarów, właściwych danej grupie społecznej czy danej epoce. Wydaje się niewątpliwe, że literatura i w tym odniesieniu nie bywa zjawiskiem neutralnym, nie może w żaden sposób separować się od tych procesów, które mają wprawdzie w różnych sytuacjach rozmaity zasięg i rozmaite natężenie, toczą się jednak nieustannie. Chodzi tu przy tym o symbol w znaczeniu szerokim,

traktowany nie jako poetycki ornament, czy nawet pewna poetycka struktura o wyraźnie wyodrębnionych właściwościach, ale jako element społecznego porozumiewania, czy też — jeśli kto woli — społecznej wyobraźni.

Literatura, niezależnie od stanu, w jakim się znajduje, a nawet niezależnie od funkcji przypisywanych jej w danej epoce, należy do pewnego symbolicznego uniwersum, uczestniczy więc w pewnej całości, ogarniającej zjawiska różnego rodzaju. „Należy” czy „uczestniczy” z grubsza jedynie określa jej położenie i sposób istnienia w tej całości. Sprawa nie ogranicza się bowiem do przynależności czy uczestnictwa; gdyby się do nich sprowadzała, zakładałoby to bierność literatury, podczas gdy jest ona, a przynajmniej często bywa. aktywnym składnikiem tegu uniwersum, wpływającym na jego charakter i granice, oddziaływającym na jego ewolucje. Jest to zjawisko o znaczeniu podstawowym dla jej społecznego funkcjonowania, więcej — wyznacza jej miejsce w kulturze danej zbiorowości.

Stwierdźmy więc najpierw, że owo uczestnictwo literatury w pewnym uniwersum symbolicznym jest tym czynnikiem, który wa-i runkuje jej komunikacyjne zdolności, jest swoistym aktem porozumienia z tymi, do których się zwraca, aktem przybierającym w różnych sytuacjach historycznych rozmaite postacie, takim jednak, którego nigdy nie sposób wyeliminować. Ten wstępny akt porozumienia nie musi znaczyć (choć w pewnych przypadkach może) podporządkowania się regułom, jakie w owym uniwersum obowiązują, nie musi powodować ograniczania się do tych elementów, które w danym czasie w jego obrębie się znajdują. Literatura nie jest skazana na konformizm wobec obiegowych symboli, choć też nie może nigdy ignorować ich istnienia. Całkowite ich odrzucenie, stanowiące zresztą ewentualność jedynie teoretyczną, nie realizowaną nawet przez najbardziej konsekwentnych nowatorów, sprawiałoby, że reprezentujące ją utwory byłyby nie tylko nie czytane, byłyby nieczytelne, nie dawałyby jakby do siebie dostępu.

Zachowania literatury w obrębie uniwersum symbolicznego nie dają się sprowadzić do przejmowania jedynie. Ona bierze i daje, utrwala i przekształca, kanonizuje i odrzuca, proponuje i odradza, pełni więc rolę aktywną. Bierze, bo istnieje wśród symboli, które funkcjonują poza nią, musi więc je świadomie, bądź — najczęściej — nieświadomie przyjmować, ale jest też kuźnią symboli, kuźnią jak-

487