15608 skanuj0006 (331)

14

jest swoista JcJ terminologia. Terminologia obejmuje nazwy zjawisk właściwych danej nauce i poza jej obrębem zazwyczaj niespotykanych, nazwy jakości znamiennych dla owych zjawiali, nazwy wreszcie metod w niej stosowanych. \

Gdy z tego stanowiska spojrzeć na hin torii) literatury, poczytywaną od wieków, choć pod innymi nazwami gramatyki czy filologii, za naukę, dostrzeże się bez trudności, że pogląd tald Jent zupełnie słuszny. Historia literatury ma swój ifeasny przedmiot zjawiska literackie, których istotę wyjaśni rozdział następny, a których odrębność i samoistność, jeśli nie w całości, to przynajmniej w olbrzymim mnóstwie wypadków, nie pozwoli ich włączyć do dziedziny żadnej Innej nauki. Nad poematem Homera może przeprowadzać studia historyk; przedmiotem jego badań będzie wówczas Iliada jako pewien dokument historyczny, ale nie jako poemat; wydobędzie on z niej jakąś ilość wiadomości o archaicznym obyczaju helleńskim, o sztuce wojennej zdobywców Troi, może nawet o całości prymitywnego życia greckiego, ale istota eposu homeryckiegO' nie dojdzie tu do głosu. Podobnie Panam Tadeuszem może — i powinien! — zająć się badacz języka, utwór Mickiewiczu będzie dlań tylko tekstem językowym i niczym więcej. Dzieje grzechu mogą skupić na sobie uwagę psychologa, socjologa, historyka kultury itp.; każdy z nich wydobędzie z powieści pewną ilość potrzebnego mu materiału i na tym poprzestanie. We wszystkich tych wypadkach przedmiotem badań będzie tylko jakaś jedna strona, jeden aspekt utworu literackiego, a nie jego całość, sama już więc fragmentaryczność pracy naukowej świadczy tu wyraźnie, iż dane dzieło nie stanowi wyłącznego przedmiotu żadnej z wymienionych nauk, choć każda z nich może przyczynić się do jego poznania.

1 Wyrazem kutonomiczności historii literatury jest w konsekwencji również stosowana w niej terminologia, słownictwo specjalne o znaczeniu zrozumiałym tylko dla jednostki posiadającej pewne wykształcenie literackiej skład terminologii literackiej wchodzą nazwy rodzajowe: łirytka, epika, dramat; gatunkowe: dytyramb, powieść, epos heroikomiczny, komedia, farsa; stylistyczne: przenośnia, zamiennia, uosobienie; metryczne: rym, sonet, oktawa i setki innych. A wreszcie i czynności, przy których pomocy terminy literackie porządkujemy i doprowadzamy do poziomu logicznego układu, mają mnóstwo nazw specjalnych, jak: krytyka tekstu, aparat krytyczny, interpolacja itd., itiyNazw tych poza naszą nauką nie apotykamy i tylko w jej granicach możemy poznać ich znaczenie. Faktów tych wystarczy, by stwierdzić, że historia literatury spełnia warunki stawiane nauce. Jeśli zaś przyjmiemy, na razie bez uzasadnienia, że to, co wczoraj nazywano historią literatury, dzisiaj nosi nazwę nauki o literaturze, nie odmówimy nazwie tej słuszności, co zresztą nie uwalnia nas od obowiązku szczegółowego jej uzasadnienia. Uzasadnienie zaś znajdziemy, ustalając miejsce nauki o literaturze w systemie nauk szczegółowych, na które rozpada się ogólne pojęcie nauki.

Zagadnienie typologii nauk posiada ogromną literaturę, próby ich podziału podejmowano Wielokrotnie, tak że pomysł jeszcze jednej ma w sobie coś z przysłowiowego noszenia sowy do Aten. Jeśli mimo to' do problemu tak niewdzięcznego w naszym wypadku powrócić trzeba, wynika to z obranego tutaj punktu wyjścia, wątpliwości, czy nauka o literaturze Jest naprawdę nauką. Być może, że dotarcie do ich źródła ułatwi ich usunięcie.

Najpospolitszy tedy, podawany w elementarnych podręcznikach propedeutyki filozofii, podział nauk rozbija je na dwie klasy: nauk|i formalne, tj. logikę i matematykę, oraz realne, które z kolei rozpadają się na przyrodnicze i humanistyczne. Podział ten wydaje się oczywistym i naturalnym, gdy się pamięta, że nauka jest logicznie zbudowanym układem sądów prawdziwych, i gdy się zważy, że ogół sądów dzieli się na trzy klasy, na sądy pewne, czyli aksjomaty, na sądy twierdzące, czyli asertoryczne, oraz na sądy przypuszczalne, czyli hipotezy. Zgodnie z tym nauki formalne, jako oparte na pierwszej kategorii sądów, nazwać można aksjoma-tycznymi, nauki zaś realne, opierające się na dwu kategoriach dalszych, wymagają uzgodnienia z nimi; najogólniej biorąc powiedzieć można, że nauki przyrodnicze stosują przede wszystkim sądy twierdzące i stąd można je nazwać asertorycznymi, nauki zaś humanistyczne, dla których pozostały hipotezy, naukami hipotetycznymrjTakie postawienie sprawy zbyt odbiega od naszych nawyków myślowych, by z miejsca nie wywoływało sprzeciwu, i dopiero po bliższym w rzecz wniknięciu okaże się zupełnie słuszne. Z teorii poznania tedy wiadomo, że tylko nauki formalne mają charakter samowystarczalny, tj. poprzestają na pewnikach; z nauk zaś realnych przyrodnicze posługując się pewnikami matematycznymi, zwłaszcza fizyka i astronomia, opierają się na twierdzeniach, tam jednak, gdzie one nie wystarczają, stosują hipotezy; dzieje Się to zwłaszcza przy budowie najwyższych uogólnień, praw, przy czym w pewnych okolicznościach hipotezy te nabierają znaczenia niemal aksjomatów. Dość wspomnieć podstawowe teorie, kopemikańską o budowie systemu solamego lub darwinowską o powstaniu życia organicznego. „Stąd możemy powiedzieć — pisał Mahrburg — że każda nauka jest systemem prawd lub prawdopodobieństw o pewnym zakresie doświadczenia, nauka zaś |xi-wszechna jest systemem prawd i prawdopodobieństw o ogóle wiadomości” ^ł. Nauki znowuż humanistyczne — z naszego stanowisku - • rzadko stosują pewniki matematyczne, choć z natury rzeczy obficie używają lo-

A, Mahrburg,¹ Pisma Jtloioflczm*, Watm/rwm 1914, i. 2, u, 140,