19930 Obraz41 (4)

Staropolska poezja ziemiańska ■

Stosunek „oracza” żyjącego na „wsi spokojnej", którego nabywanie jest „bezpieczne' i „uczciwe”, a staranie o powiększenie majętności „pobożne”, do życia dworskiego określił Kochanowski z właściwą sobie genialną lapidarnością jednym właściwie słowem: „Inszy sie ciągną przy dworze”. W innych natomiast utworach wypowiedział się poeta znacznie obszerniej. Krytykę życia dworskiego i uzasadnienie, autobiograficzne niewątpliwie, zerwania z dworem znajdujemy w wierszu Marszalek.

Motywacja osobista, rozczarowanie do dworu i krytyka dworac-twa oraz decyzja przeniesienia się do Czarnolasu, splata się w utworach Kochanowskiego z motywacją ideologiczną. Ważna jest z tego względu łacińska Elegia III 15, której początek przytaczamy tu w przekładzie Leopolda Staffa:

Uprawiam łan ojczysty Żegnaj; złudny dworze Już żadna z twych obietnic znęcić mnie nie może.

Swohoda iest mi droższa ponad pereł hlaslti I nad lidyjskiej rzeki złotodajne piaski.

Tu nie dbam o skinienie żadne, tu nie stoję W progu, boków nie zgniatam o twarde podwoje Głodny nie muszę czekać, aż pan głód poczuje.

Nikomu w ciżbie drogi siłę nie toruję.

Życie me do żadnego z praw się nie naginaj Od mojej chęci każda zależy godzina.

jw. 1-10)

Kochanowski w syntetycznym skrócie przedstawił w kilku swych utworach zasadnicze elementy opozycji wieś—dwór: z jednej strony bezpieczeństwo, wolność i uczciwość, choćby nawet połączone 4yyły ze skromnym stanem posiadania71fdrugief zaś — służalstwo, oportunizm i przymus moralny Przeciwstawienie życiu dworskiemu żywota ziemiańskiego, miernego i cnotliwego, należy do nader częstych motywów w poezji staropolskiej. Z utworów antydworskich można by złożyć oddzielną antologię, a że była to twórczość wyrastająca z życia, niemal spontaniczna, świadczą utwory z pogranicza literatury i folkloru spotykane w sylwach rękopiśmiennych: różnego rodzaju żarty z dworzan, szydercze wierszyki o dworskiej niewoli itp. Zbiór takich drobiazgów znajdujemy np. w rękopisie BJ nr 116, sylwie z XVII wieku.

Negacja życia i obyczajów dworskich staje się zwłaszcza w XVn w. częścią składową definicji ziemiańskiej szczęśliwości. Rzecz charakterystyczna, że ideały ziemiańskie były atrakcyjne również dla innych warstw społecznych, cieszyły się uznaniem wśród mieszczan, co zrozumiałe, ale także wśród magnatów i ludzi dworu. Pod piórem tych ostatnich powstało wiele pochwał żywo-

46