25190 Scan0006 (2)

42 Rama światopoglądu dekadenckiego

każdy fakt należący do rzeczywistości ludzkiej można spojrzeć jako na skutek wyłoniony z wiązki przyczyn, zmiennej i posiadającej lokalny charakter, kurczy się strefa przedmiotów absolutnych, norm wiecznych, rzeczy stawiających opór ujęciu kauzalnemu. Z tego rodzaju przeświadczeń rodzą się twierdzenia o relatywizmie (czasowej obowiązywalności) zasad, wartości i instytucji, a stanowisko takie znajduje wsparcie w powstającej właśnie socjologii moralności, w której krytyczno-naukową metodą objęte zostały fenomeny świata duchowego dotąd jej nie podlegające, jak hierarchie wartości czy systemy etyczne. Poddane analizie, one także wykazują względność i nietrwałość, choć roszczą sobie prawa i przywileje zjawisk absolutnych. Stąd pojawiający się w naturalizmie nakaz demaskatorstwa godzącego w autorytety i osłaniane przez nie iluzje, nakaz wzmocniony i umotywowany przez najwyższy imperatyw dociekliwości poznawczej, nie krępowanej żadnymi względami. W obrębie bowiem na-turałistycznej doktryny ustalona została ostatecznie przez pozytywizm jedynie zasugerowana hierarchia wartości, u której szczytu osadzono prawdę jako wartość najwyższą i podporządkowującą sobie wszystkie inne, co oznaczało, iż w przypadku jakiegokolwiek sporu między wartościami na jej korzyść należało rozstrzygać. Na głębszym poziomie naturalistycznego tekstu ujawnia się najistotniejszy zapis takiego sporu: sprzeczność pomiędzy prawdą a pragmatyką dobra, pomiędzy poznaniem u etyką.

Przez jakiś czas tekst pozytywistyczny i naturalisty-czmy występują razem przeświecając jeden przez drugi, z tym, że ostatni znajduje się w pozycji mocniejszej, jest wyrazistszy, bardziej czytelny, sprawniej przekonujący. Samo jednak współwystępowanie światopoglądów mieszczących się we wspólnej ramie, lecz wrogo do siebie nastawionych, stwarza wrażenie pewnej dowolności. Wrażenie to zostanie też wkrótce zwerbalizowane i przybierze postać komentarza filozoficznego zawierającego twierdzenie o relatywizmie światopoglądowym charakteryzującym myśl współczesną. Diagnoza ta nie należy do żadnego z dwu wcześniej omawianych tekstów, ukuwa się niejako w zetknięciu z nimi oboma; wejdzie ona w skład luźnego zespołu twierdzeń, które nie złożą się w całość usystematyzowaną, które jednak w rozległej ecriture światopoglądowej końca XIX wieku zajmują ważne miejsce.

Jeśli przyjrzeć się ze znacznej odległości światopoglądowi naturalistycznemu, łatwo uznać, że jego atrakcyjność jest niewielka, a potencjał zawartej w nim energii intelektualnej dość skromny. By zaś naprawdę zrozumieć logikę rządzącą myślą modernistyczną, trzeba sobie wyobrazić świadomość, która czuje się więźniem tego światopoglądowego tekstu, on jeden wydaje się jej tekstem prawdziwym, wszystkie zaś inne z nim współwystępujące uznaje za naiwne lub kłamliwe. Aktywność tej świadomości jest więc ograniczona: może ona produkować takie jedynie zdania, na które tekst naturalistyczny zezwala i które dopuszcza. W istocie też w łonie tamtego tekstu kształtuje się powoli wypowiedź nowa, dla której naturalizm będzie modelującą ramą i wiązką uznanych przesłanek. Jeśli pamiętać o palimpsestowości natura-listyczncgo tekstu, widać wyraźnie, iż tekst nowy stanowi trzecią warstwę zapisu, przez którą postać wyjściowa — pozytywizm, prześwieca już coraz słabiej i daje się rozpoznać wyłącznie w małych fragmentach. Tym nowym tekstem światopoglądowym jest właśnie dekadentyzm.

Można więc uznać, że dekadenckie wyobrażenia o rzeczywistości i takież jej odczuwanie pojawia się w chwili, gdy światopogląd pozy ty wisty czno-naturalistycz-ny pozostaje w mocy jako jedyny prawdziwy i dla świadomości dostępny (przy czym elementy naturalistycz-ne istotniejsze są i lepiej widoczne), a równocześnie nie sprawia on już satysfakcji tej świadomości, raczej uwiera