25454 obraz0

42 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

Kryterium świętości stanowi wzorzec działania dla członków społeczności, co wyraża się raczej stosunkiem do świętego przedmiotu -na przykład soku z winogron używanego w komunii protestanckiej -niż do jego natury pozbawionej owego stosunku. Takie wzorce działania, odzwierciedlające skłonność do traktowania pewnych rzeczy w sposób podkreślający odmienność ich znaczenia, wydają się stałym elementem życia społecznego człowieka. Na poziomie formalnym, jak to jako pierwszy zauważył Durkheim (1912/1990), stanowią one podstawę myśli religijnej: nie bogowie, duchy czy mit, lecz to, że każda grupa ludzka traktuje pewne rzeczy jako bezspornie poważne.

Dopóki kategoria ‘powagi’ istnieje w życiu człowieka, dopóty istnieć będzie głęboka podnieta - wyrażająca się w słowach i działaniach o symbolicznej doniosłości - do potwierdzania i wyrażania uznania tej ‘powagi’ (Shils, 1966, s. 449).

Gdy świętość określona zostaje raczej poprzez odniesienie do działania człowieka niż boskości, ostatecznej mocy lub jakiejś innej formy transcendencji, przypisuje się ją do sfery ludzkiego doświadczenia, doświadczenia powagi. Termin „życie poważne” został ukuty przez Durk-heima w celu wskazania owych cech świata społecznego, które zostały złączone w uwadze, jaką ludzie kierują ku takim rzeczom (zob. omówienie tego w par. 2.1.5).

Życie poważne stanowi kategorię fenomenologiczną, zaś jej zakres i zawartość zmieniają się wraz z ludzkim doświadczeniem, którego jest częścią. Formalnie rzecz biorąc, panuje trwałe i wszechobecne przekonanie, że niektóre zjawiska są ważniejsze od innych, a niektóre idee, symbole i działania są tak ważne, iż wymagają wyłączenia i ochrony (Douglas, 1966/1978; Durkheim, 1912/1990; Shils, 1975, zwłaszcza s. 111-235). Praktyki religijne - według Durkheima (1912/1990) -umożliwiają wiernemu kontakt ze świętością, zapobiegając równocześnie niepożądanemu mieszaniu się sacrum i profanum. Kościół, jego architektura i wystrój, określone godziny otwarcia, specjalne stroje i sposoby zachowania się, czynności rozpoczynające, służące odprawianiu i kończeniu nabożeństw - to wszystko składa się na rytuały zbliżania się i unikania, pozwalające na kontrolowany kontakt ze świętymi mocami społeczności. Te same struktury można dostrzec w ceremoniach narodowych oraz patriotycznych. Uogólniając ów model, można stwierdzić, że wydarzenia rytualne pozwalają uczestnikom brać udział w życiu poważnym, bez względu na to, jak je określają. Owa funkcjonalna definicja religii jest wyjątkowo ogólna i pozwala skutecznie wykorzystać Durkheimowskie analizy we wszystkich dziedzinach badania kultury (np. J.C. Alexander, 1988b).

Czy ten sam wymiar ujawnia się w rytualnych aspektach życia codziennego? Tak, choć niewątpliwie w formie rozproszonej i strukturalnie odmiennej. Uściśnięcie ręki, przyrzeczenie i uprzejme przedstawienie się - to przejawy ładu moralnego życia codziennego. Ponieważ wchodzą one w zakres ustalonego porządku, zwykle nie doświadczamy ich jako szczególnych lub wyjątkowo poważnych. Gdy jednak przyrzeczenie zostanie zerwane, grzeczna prezentacja zamieni się wnieuprzej-mość lub gdy zabraknie umiejętności czy kontroli emocji, niezbędnej do uprzejmego wykonania tych czynności - dojdzie do ewidentnego naruszenia normy. W takiej sytuacji nic nie jest na swoim miejscu i nie tylko ład jest zagrożony (Douglas, 1966/1978). Społecznie lub rytualnie ustrukturowane postępowanie ukazuje nam - gdy bliżej się mu przyjrzymy-kim jesteśmy (Goffman, 1967,1981). Nawet jeśli zwykle dochodzi do tego raczej bez namysłu, rytuał może tracić wtedy status zjawiska poważnego.

Rytuał zatem, we wszystkich swych formach, stanowi element żyda poważnego. Niekiedy wydarzenia rytualne wprost odsyłają do świętości, takiej, jaką postrzegają ją ich uczestnicy. Czasem wydarzenia rytualne odsyłają do spraw poważnych, uważanych przez uczestników za świeckie - polityczne, ekonomiczne, rodzinne - o których jednak badacze mogą stwierdzić, że są strukturalnie identyczne ze swymi odpowiednikami uczestnictwa wiernych w ceremonii religijnej. W jeszcze innej formie elementy rytualne życia codziennego pojawiają się często poza świadomością, choć nie mają charakteru nieszczerego; tylko dzięki analizie można rozpoznać, czy są one również elementami życia poważnego, mechanizmami moralnego porządkowania spraw świeckich.

2.2 ZASADA KOMUNIKACJI I DEFINICJA KOŃCOWA

Konkludując omówienia terminów i układów definicji rytuału, dokonamy przeglądu kilku podstawowych zasad, włącznie z zasadą komunikacji, stanowiącą cechą charakterystyczną wszystkich ludzkich rytuałów. Niniejsze omówienie zostanie zakończone formalną definicją ry-11 talu, wprost przedstawiającą lub zawierającą w sensie logicznym każdy z podstawowych terminów poprzednich rozważań, z pominięciem in-i iych terminów opisujących wprawdzie wspólne cechy rytuału, jednak z formalnego punktu widzenia zbędnych.

Jedną z podstawowych zasad można by nazwać zarodkiem rytuału lifh mniej metaforycznie - logiką generatywną. Gdziekolwiek rytuał występuje, odpowiednio uwzorowane zachowanie ustanawia symbo-