27554 S6300652

Zrozumienie tego fragmentu możliwe jest jedynie przy znajomości zastosowanego słownika poetyckich pseudonimów. Jeśli się uwzględni, że .Żelazo" to bogowie,,.księżyc korsarzy” — tarcza, „węże” — 1 sińce, „rosa miecza” - krew jej „sokół” - kruk,,.mięso czerwonego łabędzia” — zabici, „farbiarze zębów wilka” — szczęśliwi wojownicy, to w cytowanym fragmencie doszukać się można opisu bitwy, w której wojownicy pozostawiają wokół siebie trupy, kruk - ptak krwi—żywi się ciałami poległych bohaterów, a włócznie spełniają wolę Bogów. Metafory' te musiały być konwencjonalne, by móc wystąpić w takim spiętrzeniu. Tylko konwencjonalizacja tłumaczy też takie wtórne przekształcenia figuralne, jak utworzenie zwrotu „sokół rosy miecza” z dwu skontaminowanych wyrażeń peiyfrastycznych: „rosa miecza” to krew, „sokół krwi” to kruk.

Podobne wykazy metafor odpowiadających danemu terminowi podstawowemu zestawiają na gruncie polskim autorzy poetyk barokowych, Wykaz taki podaje m. in. M. K. Sarbiewski w Charakterach lirycznych; ponad 40-stronicowy zestaw owych ekwiwalentów poetyckich dołączył też do swego kompendium poetyki anonimowy autor traktatu ze zbioru Branickich Bellaria eloąuenńae ligatae z 1703r.” Owe tesaurusy chwytów metaforycznych, uporządkowane ze względu na temat główny metafory utożsamiany z jej pełnym znaczeniem, były owocem przekonań substytucyjnych⁸⁰. Będąc świadectwem konwencjonalizacji określonych zwrotów metaforycznych, były one zarazem szkołą sztuki poetyckiej i przyczyniały się do dalszego upowszechnienia skonwencjonalizowanych metafor.

Konwencjonalna metafora jest więc zjawiskiem innego rodzaju niż opisane wyżej przenośnie, które weszły do kodu językowego. Każda rzeczywista metafora - oryginalna czy skonwencjonalizowana - realizuje się w użyciu języka, musi naruszać regularną ekstensję danego wyrażenia I i być sensownym zwrotem predykaty wnym. Jako fakt z dziedziny użycia I języka, nie może być utożsamiana ze zjawiskami należącymi do samego I języka - ani faktycznie, ani terminologicznie. ^{1 2}

2. METAFORA - SYMBOL - ALEGORIA

Terminy wymienione w tytule tej części niejednokrotnie były zestawiane i porównywane - zwykle w układzie parzystym. Nas interesować tu będzie oczywiście ich konfrontacja dokonywana ze względu na pierwszy człon tej trójki - metaforę. Dwa pozostałe człony zestawienia posiadają oddzielną, niezmiernie bogatą literaturę przedmiotu, nie tu jednak miejsce na szersze omawianie ich ewolucji pojęciowej, roli, jaką im przyznawano w różnych doktrynach i programach literackich, oraz ich funkcji w kulturze poszczególnych epok³. Zwrócimy uwagę jedynie na te ich aspekty, które są ważne dla teorii metafory i które pozwalają wyraźniej uchwycić zakres tego zjawiska. Zacznijmy od relacji metafora - alegoria.

Wyróżniając główne typy formalne metafor - ze względu na obecność lub nieobecność w zdaniu tematu głównego przenośni, mówiliśmy m. in. o metaforach in absentia, w których temat główny nie został zwerbalizowany. Metafory takie występować mogą w różnych konfiguracjach składniowych, przy czym reprezentują one dwa zasadnicze typy. W pierwszym z nich słowo przenośne włączone jest w obręb zdania związanego w sposób bezpośredni z to-

391

1

^w Rkps AGAD Sucha 243/294, s. 81 i nast.

*® Chodzi tu o takie rozumienie metafory, przy którym - zgodnie z określeniem Blach

2

jego charakterystyką teorii substytucyjnych (por. M. Black. Metaphor, w: Modelstid Metaphors. Studies in Language and Philosophy, Comell University Press, 1962; pro kład polski J. Japoli ze skrótami: Metafora, „Pamiętnik Literacki” 1971, z. 3) termin mc łaforyczny zastępuje termin właściwy i w pełni pokrywa się z nim znaczeniowo.

3

W Polsce problematyką tą zajmują się m. in.: E. Samowska-Temeriusz (por. jej prace: Świat mitów i świat znaczeń. Maciej Kazimierz Sarbiewski i problem wiedzy o starożytności, Wrocław 1969; Alegoryczna wiedza o poezji w XVI i XVII wieku, „Pamiętnik Literacki” 1969. z. 3), J. Abramowska (Alegoreza i alegoria w dawnej kulturze literackiej, w: Problemy odbioru i odbiorcy, pod red. T. Bujnickiego i J. Sławińskiego, Wrocław 1977), M. Podraza-Kwiatkowska (Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski, Kraków 1975; Symbole-klucze, „Ruch Literacki” 1976, z. 6), M. Szmidt (Między alegorią i symbolem. Granice wielkiej metafory w romansie barokowym, w: Studia o metaforze I, pod red. E. Samowskiej-Temeriusz, Wrocław 1980). Z prac dawniejszych przypomnijmy studium J. Kleinera, Reprezentatywność, symboliczność, alegoryczność (Próba nowej konstrukcji pojęć), w: jego, Studia z zakresu teorii literatury. Lublin 1956, oraz pracę J. Krzyżanowskiego, Alegoria w prądach romantycznych, „Przegląd Humanistyczny” 1962, nr 5.

Osobny rozdział stanowią studia zajmujące się symboliką folkloru. Jeśli chodzi o prace polskie, wiele informacji na ten temat znaleźć można w dziele K. Moszyńskiego Kultura ludowa Słowian, Warszawa 1968. Obecnie badania w tym zakresie prowadzi zespół kierowany przez J. Bartmińskiego, który opracował Słownik ludowych stereotypów językowych (Zeszyt próbny, Wrocław 1980). Wpływ archaicznej symboliki ludowej na frazeologię poetycką badała M. R. Mayenowa, por. jej studium ^jv^^^^^^^^mtaforą. Mitologia słowiańska w polskiej frazeologii poetyckiej (zob. przypis 33)T^I/