29331 IMG264 (4)

Ąg    Rywrd Tokarski, Słownictwo jako interpretacją Iwfata

cyjny całej grupy bądź ogólną zasadę semantyczną, jakiej ta grupa jest podporządkowana. Te dwa zjawiska zilustrujemy dwoma różnymi przykładami grup leksykalnych.

Pierwszy przykład ma na celu ujawnienie zawartych w samym języku, a nie założonych w jakikolwiek sposób apriorycznie wskazówek dotyczących możliwości analogicznego definiowania całych grup leksykalnych i w ich obrębie konkretnych elementów grupy. Będziemy się przy tym odwoływali do wewnętrznego ukształtowania słowa, gdy nazwa ukierunkowuje, niejako „podpowiada” wybór takiej, a nie innej definicji znaczeniowej. W języku polskim tę właściwość najszerzej wykorzystuje się w nominacjach zoologicznych i botanicznych. Przyjrzyjmy się niektórym tendencjom nazewniczym w nazwach roślin.

W tej grupie leksykalnej eksponowane są najczęściej następujące właściwości świata roślin:

miejsce występowania, np. bagno (roślina rosnąca na bagnach, moczarach, terenach podmokłych), podróżnik (pospolita roślina rosnąca głównie przy drogach), borówka (rosnąca w borach);

czas (zwłaszcza istotny dla roślin jest czas kwitnienia), np. pierwiosnek, wiosnówka, śnieżyczka (kwitnąca wczesną wiosną, gdy często leży jeszcze śnieg), głodek (kwitnący w okresie przednówka), zimowit (poprzedzający, „witający” zimę);

charakterystyczne cechy kwiatu, np. barwa: bławatek, modrak, og-nicha, złoć, złotokap bądź kształt: dzwonek, ostróżka, grzebienica, kropidło, naparstnica, palczatka;

właściwości liści, przede wszystkim ich kształt: języcznik, kędzierzawieć, mieczyk, pióropusznik, strzałka, niekiedy też inne charakterystyczne cechy, np. dziurawiec (od liści przeświecająco kropkowanych);

właściwości owoców i nasion, np. ich barwa (czarnuszka, śnieguliczka), kształt (pęcherzyca, sercówka), smak (gorczyca) lub inne wyraźnie „rozpoznawcze” cechy, np. dmuchawiec (od owocostanu w kształ-j cie białej puchowej kuli, rozlatującej się za dmuchnięciem), wełnianka (od puszystej główki powstającej z okwiatu), oblepicha (o rokitniku, którego gałęzie są gęsto oblepione żółtymi jagodami);

cechy łodygi bądź korzenia, np. ciemik, lepnica (od lepkiej górnej części łodygi powodującej „przylepianie się” rośliny), krwawnik, mlecz (od wydzielanego przez rośliny soku), mydło albo mydelnica (której łodyga i korzeń mają właściwość zmydlania się w wodzie);

właściwości użytkowe, np. mordownik, pomomik, babimór (rośliny lecznicze lub trujące), podagrycznik (stosowany przeciw podagrze i gośćcowi) czy wymiotnica (napar z korzeni stosowany jako środek wymiotny).

Te przykładowo wybrane ilustracje leksykalne wyraźnie pokazują, jakie cechy świata roślin są dla użytkowników języka najistotniejsze, najbardziej

15. ToKarw ----

pod red. J- Barwik*⁰;

,6. Tokarski R. Struktura

Lublin 2001;

pola znaczeniowego

. i

(studium językoznawcze). Warszawa

^ nom •'

Zewnętrane i wtwnętnne uwarunkowania znaczaniowei nronv itownirtw,

----—-349

„diagnostyczne”. Język ujmuje te cechy w trzy podstawowe grupy. Jest to zatem charakterystyka środowiskowa (mieści się w tym również czas kwitnienia jako najbardziej znaczący dla rozwoju rośliny), cechy fizyczne oraz właściwości użytkowe. Można oczekiwać, że taki model będzie powielany w semantycznych definicjach poszczególnych nazw z tej grupy.

Celem analizy grupy leksykalnej nazw roślin było ujawnienie hipotetycznych składników, jakie należy brać pod uwagę przy budowaniu definicji semantycznych poszczególnych nazw. Przykład kolejnej grupy leksykalnej niech będzie ilustracją sposobów nie tyle dochodzenia do składników definicyjnych słowa, ile raczej poszukiwania ogólniejszego modelu pojęciowego, jaki leży u podstaw określonej grupy słów. Przykład zaczerpnięty został z tego wycinka leksyki języka, któremu w taksonomii zoologicznej (entomologicznej) odpowiada ogólny termin motyl i terminy względem niego podrzędne.

Zauważmy przede wszystkim, że w języku ogólnym terminowi specjalistycznemu odpowiadają dwa słowa: motyl - najbliższy odpowiednik entomologicznego terminu motyl dzienny i ćma - ogólny odpowiednik terminu motyl nocny. Teza, którą ilustruje dobrany tu przykład grupy leksykalnej, jest następująca: u podstaw binarnego podziału tej grupy leżą nie tylko obiektywne właściwości świata owadów, co widoczne jest choćby w taksonomii entomologicznej |motyl dzienny - motyl nocny), ale także ogólniejszy system kulturowych preferencji człowieka - widocznych w tej grupie leksykalnej, lecz rozciągających się również na inne sfery leksyki.

Rozpocznijmy od tych nazw, które przynależą do ogólnej nazwy ćma. Podstawową tendencję semantyczną tej grupy trafnie ujął Jerzy Ficowski |Wiersze różne, Warszawa 1970, s. 64-65) w poetyckim tekście Ćmy: „Wzywam was po imieniu, / poznaję was z bliska, / imiona wasze - zmierzchów i nocy przezwiska” [podkr. moje R. T.]. I dalej w tekście wiersza pojawia się cała sekwencja nazw ciem: nastrosze, próchnice, garbatki, zezówki, zasmutki, gaszki, strzygonie, błędnice, cmuchy, włochacze itp. Dostrzec w nich można wyraźną zasadę konstrukcyjną: większość z przytoczonych nazw ewokuje brzydotę, smutek, może pewną tajemniczość. Porównajmy z nimi nazwy, które w języku ogólnym przyporządkowane są słowu motyl, a w taksonomii entomologicznej terminowi motyl dzienny: tu bardzo wyraźnie eksponuje się barwę (bielinek, cytrynek, kraśnik, modraszek, perłowiec, szmaragdek, tęczowieć) bądź odwołuje do nazw, których desygnatom kulturowo przypisuje się piękno, urodę (apollo, pawik, paz, rusałka itp.) Gdyby szukać paraleli konstrukcyjnych, można byłoby je odnaleźć w leksykalnej opozycji noc - dzień, a jeszcze wyraźniej ciemny -jasny, w której łącz-liwość przymiotnika ciemny wskazuje na wartościowanie negatywne (ciemne myśli ‘myśli smutne, czasem złe’, ciemna sprawa ‘podejrzana’, ciemnota ‘zacofanie’), natomiast przymiotnik jasny uwydatnia wartości pozytywne