37668 SDC11602

Wprowadzenie

Termin „zakorzenienie" ilustruje koncepcję, zgodnie z którą gospodarka nie stanowi niezależnego organizmu, jak przedstawia ją teoria ekonomii, lecz jest podporządkowana polityce, religii i relacjom społecznym¹⁰. Używając tego terminu, Polanyi odnosi się jednak do czegoś więcej niż dobrze znany nam dziś pogląd, że transakcje rynkowe opierają się na zaufaniu, wzajemnym zrozumieniu i prawnym umocowaniu kontraktów. Używa on tego pojęcia, aby podkreślić, w jak radykalny sposób klasyczni ekonomiści - przede wszystkim Malthus i Ricardo - zenvali z wcześniejszymi myślicielami. Zamiast normalnego z historycznego punktu widzenia modelu, w którym gospodarka jest podporządkowana społeczeństwu, stworzony przez nich model systemu samoregulujących się rynków wymagał podporządkowania życia społecznego logice rynku. Polanyi pisze w części pierwszej: „Ostatecznie to właśnie dlatego kontrola systemu gospodarczego przez rynek ma tak wszechogarniający wpływ na całą organizację społeczeństwa - oznacza to, że społeczeństwo zaczyna funkcjonować jedynie jako dodatek do rynku. Gospodarka nie jest zakorzeniona w relacjach społecznych - zamiast tego to relacje społeczne są zakorzenione w systemie gospodarczym”¹¹. Jednak ten oraz zbliżone ustępy mogą prowadzić do błędnej interpretacji tez Polanyiego. Często na przykład twierdzono niesłusznie, że według niego wraz z narodzinami kapitalizmu w XIX wieku gospodarka została skutecznie wykorzeniona ze społeczeństwa i zdobyła nad nim dominację.

Ta błędna interpretacja nie pozwala zauważyć oryginalności i ogromnej wartości argumentacji Polanyiego. Autor Wielkiej transformacji twiendzi, że klasyczni ekonomiści chcieli stworzyć społeczeństwo, w którym gospodarka byłaby skutecznie wykorzeniona, i zachęcali

¹⁰    Wprowadzone przez Polanyiego pojęcie zakorzenienia przejęło i rozwinęło wiciu znanych współczesnych naukowców. Por. między innymi: John Ruggie, International Repmn, Transactions, and Charge: Embedded Liberalism in the Postwar Economlc Order, International Organtzation”. nr 36 (wiosna 1982), s. 379-415; Mark Granovetter, Econo mg Actim and Social Structure: The Problem qf Embeddedness, „American Journal of Sociolo* gy”. nr 91 (listopad 1985), s. 481-510; oraz Peter Evans, Embedded Autonomy: States and Jndmtrial Transformat ion. Princeton University Press, Princeton, N.Y., 1995. Nie wiadomo, co zainspirowało Polanyiego do stworzenia tego określenia, ale wydaje się prawdopodobne, ze zbudował on swoją metaforę, opierając się na terminologii z dziedziny górnictwa węglowego Badając angielską historię gospodarczą, czytał bardzo wiele na temat historii i technologu angielskiego górnictwa, które musiało zmierzyć się z koniecznością wydobyć wanta węgla niejako zakorzenionego w kamiennych ścianach kopalni.

¹¹    Słowa Polanyiego odczytuje w ten sposób nawet wielki francuski historyk Fernand Braudel Fbt Fernand BraudeJ, Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm, XV-XVIII wiek, tom W.Gryrrjmiany, dum. Ewa Dorota Żółkiewska, PIW, Warszawa 1992. s 202-204.

polityków, aby dążyli do osiągnięcia lego celu. Uważa jednak, że był to cel, którego nie osiągnęli i nie mogli osiągnąć. W istocie Polanyi wielokrotnie powtarza, że pragnienie stworzenia wykorzenionej ze społeczeństwa, całkowicie samoregulującej się gospodarki rynkowej jest projektem utopijnym; coś takiego w ogóle nie mogłoby istnieć.

Na początku części pierwszej książki Polanyi pisze; „Zaproponowana przez nas teza brzmi następująco; Idea samoregulującego się rynku implikowała skrajną utopię. Taka konstrukcja nie mogła bowiem istnieć przez dłuższy czas, nie unicestwiając jednocześnie ludzkich i przyrodniczych podstaw istnienia społeczeństwa. Z całą pewnością doprowadziłaby w końcu do fizycznego wyniszczenia ludzkości i przekształcenia jej naturalnego otoczenia w dzikie pustkowie”.

Dlaczego wykorzenienie gospodarki iest niemożliwe

Polanyi twierdzi, że powstanie w pełni samoregulującej się gospodarki rynkowej wymaga, aby istoty ludzkie i ich otoczenie przyrodnicze przekształciły się w zwykłe towary, co oznaczałoby zniszczenie zarówno społeczeństwa, jak i naturalnego środowiska człowieka. Jego zdaniem, teoretycy i zwolennicy samoregulujących się rynków bezustannie spychają społeczeństwa na skraj przepaści. Jednak gdy konsekwencje tworzenia nieograniczonych rynków stają się widoczne, ludzie zaczynają się im opierać. Nie chcą się zachowywać jak stado lemingów, które maszeruje w przepaść, ku własnej zgubie. Rezygnują wówczas z założeń samoregulującej się gospodarki - jest to odruch obronny, który ma uratować społeczeństwo i przyrodę przed unicestwieniem. W takim układzie odniesienia proces wykorzeniania jest jak olbrzymia, rozciągana gumka. Wysiłki zmierzające do powiększenia autonomii rynku prowadzą do wzrostu napięcia. Gumka, którą bez przerwy się rozciąga, wreszcie pęka, co oznacza dezintegrację społeczną, natomiast gdy obniży się napięcie, gospodarka powróci do stanu zbliżonego do pierwotnego.

Logika tej argumentacji opiera się na przeprowadzonym przez Polanyiego podziale na towary prawdziwe i fikcyjne. Według niego towar jest z definicji wyprodukowany po to, żeby został sprzedany na rynku. Zgodnie z tym założeniem ziemia, praca i pieniądz są towarami fikcyjnymi, bo nie zostały pierwotnie wytworzone w tym celu. Praca to po prostu aktywność ludzka, ziemia to element przyrody, podzielonej na części przez człowieka, a podaż kapitału i kredytu

XXVII