85889 P1070281 (2)

Z punktu widzenia koncepcji relacyjnej zjawiska substytucji nie stanowią zmiany znaczeniowej, bo „sprzężenie zwrotne” kształtu i sensu zostaje utrzymane, mimo istotnych przeobrażeń realnych desygnatu. Natomiast nie jest to już rzecz tak oczywista, jeśli się wychodzi z założeń koncepcji konotacyjnej; w wypadku wyrazu pióro zmienił się przecież niemal cały zestaw istotnych cech realnych desygnatu.

Przeciwnie natomiast wypadnie rozstrzygnięcie zwolenników teorii konotacyjnej, jeśli chodzi o zakwalifikowanie faktów etymologii ludowej. W zmianach tego rodzaju pozostaje przecież nienaruszony zespół cech konstytutywnych przedmiotu nazwy, przeobrażenia dotyczą tylko jej struktury.

A jednak .przynależność zjawisk etymologii ludowej do zakresu zmian semantycznych dałaby się obronić — na podstawie jeszcze innej koncepcji znaczenia. Zyskała ona najbardziej rozwinięty kształt teoretyczny w pracy Karola Erdmanna Die Bedeutung des Wortes *. Znaczenie w tym ujęciu ma charakter trójdzielny; składają się na nie: 1) treść pojęciowa (dinglicher Teil), 2) sens poboczny (Nebensinn), który tworzą wszelkie drugorzędne (w tym także indywidualne) asocjacje semantyczne związane z wyrazem * i 3) wartość uczuciowa {Begleitsgefiihl). W świetle tej teorii wtórne skojarzenie wyrazów szarytka i szary nie jest obojętne dla treści pierwszego z nich, stanowi zmianę jednego z jej komponentów, tj. sensu pobocznego **.

Określone podłoże ogólnoteoretyczne ma także najbardziej skrajne stanowisko w kwestii zmian znaczeniowych, mianowicie całkowita ich negacja. Taka postawa znalazła wyraz w pracach semantyka i psychologa niemieckiego, P. Kretschmera ", na gruncie zaś polskim — w bardziej umiarkowanej postaci — była reprezentowana przez Jana Rozwadowskiego ^u.

Zdaniem Kretschmera, tradycyjną nazwą „zmiana znaczenia” określa się w istocie zjawisko o innej naturze — mianowicie proces nadania nazwy (denominację). Istotą denominacji jest bowiem nie tylko utworzenie nowej struktury słownej (neologizmu); może się ona dokonać także w dro-

*    Lipsk 1901, IV wydanie — 1025.

*    Erdmann ilustruje istotę sensu pobocznego przykładem dwóch niemieckich synonimów: Soldat i Kruger, mających tę samą „osnowę" logiczną, ale wywołujących odmienne asocjacje uboczne. Soldat kojarzy się z wyobrażeniem koszar, musztry, Kruger — z obrazem poła bitwy, działań wojennych itp.

" Wydaje się, że wtórna interpretacja etymologiczna wyrazu wywiera wpływ nie tylko na tak zwany sens poboczny, ale i na sam „rdzeń" jego znaczenia — komponent logiczny. Nie było z pewnością obojętne dla dalszego kierunku ewolucji znaczeniowej wyrazu zufały 'nadmiernie ufający' jego wtórne zespolenie etymologiczne ż wyrazem zuch ('nadmiernie odważny, śmiały, w swym zaufaniu').

“ Por. H. Kronasser, Iłandbuch der Semaeiologie, Heidelberg 1952, s. 72.

^M „Zasadnicze rozróżniania nazw, nazwań od zmian znaczeniowych nie ma sensu i zawsze przy użyciu każdego wyrazu odpowiadającego poszczególnemu aktowi spercepcji mamy i „nazwanie”, i „zmianę znaczenia" (chyba że apercypujemy absolutnie ten sam obiekt)". Sematjologia, „Eos' IX, s. 89.

dże wtórnego wyzyskania już istniejących nazw (por. szyjka butelki, dziób statku).

Wydaje się, że Kretschmer, utożsamiając zmiany znaczeniowe z aktem denominacji, zasugerował się ich ściśle określonym typem, mianowicie zjawiskami metafory i mctonimii, których istotę rzeczywiście stanowi użycie wyrazu w odniesieniu do nowego desygnatu. Ale o „nadaniu nazwy” nie ma mowy w innych typach zmian semantycznych, chociażby w specjalizacjach (już z większą dozą słuszności można byłoby tu mówić o procesie .pozbawienia nazwy" pewnej części jej dawnych desygnatów), a zwłaszcza w modyfikacji wartości emocjonalnej (np. słowa stróż, które nadal oznacza dozorcę domu, ale ma odcień pejoratywny).

W gruncie rzeczy podstawą koncepcji negującej istnienie zmian semantycznych jest także określona interpretacja istoty znaczenia — jako tzw. czystej od nośności przedmiotowej, tj. relacji nazwy do desygnatu. Ujęcie takie abstrahuje od tego, że o zawartości informacyjnej wyrazu rozstrzygają inne jeszcze, także historycznie zmienne momenty, np. jego „miejsce" w systemie semantycznym, zabarwienie emocjonalne itp.

Opinie najbardziej rozbieżne wypowiadano na temat przyczyn zmian znaczeniowych. Jedna z najpopularniejszych interpretacji — to uznawanie za ich zasadnicze podłoże konieczności nazwania ograniczonym zasobem nazw praktycznie nieograniczonej sfery realiów *». Każdy element leksykalny nabywa więc funkcji wtórnych, zmienia pierwotną treść. W innych koncepcjach podkreśla się rolę stosunku użytkowników języka do znaków słownych jako podstawowego czynnika sprawczego zmian. Celem mówiących jest przekazanie informacji w sposób możliwie precyzyjny, a zarazem ekonomiczny. Pod wpływem pierwszej tendencji następują np. zjawiska specjalizacji, druga stanowi bodziec „zgęszczeń" typu czysta < wódka czysta. Użytkowników języka cechuje też dążność do ciągłego odświeżania środków ekspresji, a więc do żartobliwych, ironicznych, eufemistycznych modyfikacji tradycyjnych znaczeń wyrazów (np. lakiernik "człowiek usiłujący upiększyć rzeczywistość', nasiadówka długie zebranie’ itp.).

Dopatrywano się także źródła zmian semantycznych w samym mechanizmie mówienia, w typowych dla niego skrótach i elipsach, które powodują kondensację znaczeń członów pozostałych (np. w związku mała czarna — czarna ma wartość znaczeniową "czarna kawa”).

Szczegółową odmianę teorii uznającej za podłoże zmian znaczeniowych swoiste warunki procesu porozumienia stanowi rozpowszechniona na przełomie wieków XIX i XX koncepcja braku ciągłości pokoleniowej w użyciu języka. Zgodnie z nią pokolenie najmłodsze, przyswajając sobie

’* Ten bodziec przeobrażeń wysuwają na pierwszy plan zwłaszcza badacze współcześni, np. Heinz Kronasser.

U