38430 img885 (2)

nych. Dziwić może zatem fakt, że proponowany tutaj opis ograniczam jedynie do zaprezentowania artykulacyjnego aspektu badanych zjawisk. Dzieje się tak przede wszystkim ze względu na małą ilość czasu, którą można poświęcić fonetyce (także fonologii) w toku całego kursu gramatyki opisowej języka polskiego. Jestem głęboko przekonany, że zawężenie perspektywy badawczej zawsze można uznać za usprawiedliwione, a nawet merytorycznie pożądane, jeżeli w efekcie otrzymuje się opis spójny metodologicznie i odznaczający się dużym stopniem szczegółowości. Realizację takich zamierzeń zapewnia jedynie nawiązanie do współczesnego stanu wiedzy w zakresie fonetyki artykula-cyjnej.

Ujęcie akustyczne, a zwłaszcza audytywne domaga się wnikliwych i — jak sądzę —- długoletnich badań, by na jego podstawie można było pokusić się o próbę syntezy zagadnień fonetycznych i fonologicznych.

1.2. Budowa aparatu mowy

Wspomniałem już wcześniej, że podstawą rozumienia opisu artykulacyjnego jest znajomość anatomii i fizjologii tych narządów człowieka, które biorą udział w procesie wytwarzania dźwięków mowy. Zachodzi więc potrzeba, by charakterystykę różnych zjawisk fonetycznych współczesnego języka polskiego poprzedzić skromnym choćby omówieniem budowy aparatu mowy ludzkiej. Składają się nań trzy zasadnicze części, a mianowicie: a) aparat ekspiraeyjny, li) aparat fonacyjny, e) aparat artykulacyjny.

1.2.1.    Aparat ekspiraeyjny

Tę część aparatu mowy ludzkiej tworzą płuca, przepona, tchawica i oskrzela. Jest to więc zbiornik, który tłoczy strumień powietrza ku narządom wprawiającym powietrze w drgania i nadającym mu barwę odbieraną jako określony dźwięk mowy.

1.2.2.    Aparat fonacyjny

Jest to narząd wprawiający powietrze wydostające się z płuc w drgania o regularnym (quasi periodycznym) charakterze. Tę funkcję u człowieka pełni krtań. Jej podstawę stanowi chrząstka pierścieniowa, u dołu łącząca się z tchawicą, od przodu chroniona przez chrząstkę tarczową. W tyle krtani znajdują się dwie ruchome chrząstki nalewkowe. Wewnątrz natomiast dwa ruchome sprężyste fałdy zwane wiązadłami głosowymi. Od przodu krtani wiązadła przyrośnięte są do chrząstki tarczowej, w tyle zaś — do obu ruchomych

chrząstek nalewkowych. Budowę krtani przedstawia następujący schemat, któ-ty podaję za Dukiewiczową 1995: 19.

b

a

Krtań człowieka: a — szkielet krtani widziany z przodu, b — szkielet krtani widziany od tyłu. 1 — chrząstka tarczowata, 2 — chrząstka pierścieniowa, 3a — kość gnykowa, 3b — chrząstki nalewkowe, 4a — chrząstki tchawicy, 4b — chrząstka nagłośniowa, 5 — kość gnykowa i 6 — tchawica

Wiązadła głosowe mogą zmieniać swoje położenie, co jest niezwykle istotne z artykulacyjnego punktu widzenia. W pracach fonetycznych wymienia się aż pięć podstawowych pozycji wiązadeł głosowych, co obrazuje następujący schemat, por. Dukiewicz 1995: 20.

Wiązadła głosowe (a) — podczas spokojnego oddychania, (b) — w czasie głębokiego wdechu, (c) -— w czasie szeptu, (d) — przy chuchaniu i (e) — podczas artykułowania dźwięcznych elementów mowy

(idy wiązadła głosowe są zsunięte, por. wyżej pozycja „e”, powietrze musi pokonać opór, co sprawia, że zostaje wprawione w ruch drgający percypownny