39191 Obraz (30)

94

uwypuklania elementów w strukturze poznawczej, będącej reprezentacją myślową oglądanych zdarzeń i obrazów na scenie.

Dla wprowadzenia zaproponowanej przez kognitywistów metody symbolicznego opisu zjawisk semantycznych, koniecznej, aby pogłębić badania nad procesem profilowania struktur poznawczych w trakcie odbioru spektaklu teatralnego, odwołajmy się raz jeszcze do przykładu z książki Langackcra'⁰. Porównując znaczenie słów [GRUPA] (ang. group) i [BLISKO] (ang. near), podkreśla on różnicę, jaka zachodzi w profilowaniu struktury pojęciowej przez oba wyrażenia.

[BUSKO] profiluje strukturę relacyjną:

W przedstawionym powyżej schemacie symbol e oznacza pojedynczą operację poznawczą (cognitive events), jaką może być określenie regionu w przestrzeni mentalnej lub ustalenie relacji. Pogrubiona linia ey symbolizuje w tym przypadku relację bliskości. Kwadraty <?, i e₂, jako uwypuklone w strukturze pojęciowej wyrażenia [BUSKO] elementy relacji ey, także zostały oznaczone grubą linią. Relacja jest bowiem samodzielną operacją poznawczą, gdyż muszą jej zawsze towarzyszyć elementy, które się na nią składają.

Wyrażenie [GRUPA] stanowi podstawę struktury nominalnej (rzeczowej).

W tym przypadku relacja ey jest jedynie dodatkową operacją poznawczą, łączącą jednostki e\ i e₂, które są konstytutywne dla wyznaczenia regionu odpowiadającemu pojęciu [GRUPA], zaznaczonego na schemacie grubą linią elipsy. Relacje łączące poszczególne elementy nic są bowiem tak istotne jak podstawowa operacja poznawcza, jaką jest wydzielenie grupy spośród pozostałych elementów.

Sytuacja widza w teatrze, który ujrzy na scenie zbiorowisko aktorów, wymaga zatem od niego aktywności poznawczej. Musi bowiem zdecydować, czy znajdujące się na scenie postacie powinien określić jako grupę [GROUP], czy raczej uwypuklić związki przestrzenne postaci, zwracając uwagę na to, że „stoją jeden obok drugiego” [NEAR]. System konwencji teatralnych nie umożliwia dokonywania takich rozróżnień. Dlatego właśnie bardzo często rozstrzygająca okazuje się hipoteza interpretacyjna, która wynika z pewnych wstępnie przyjętych założeń co do całościowej koncepcji inscenizacyjnej przedstawienia lub z wcześniejszej znajomości problematyki utworu -fabuły dramatu.

Rozważając problem, jak określić zbiór postaci na scenie, zanalizujmy cztery wyrażenia, użyte przez krytyków w opisach konkretnych przedstawień:

- TŁUM,

³⁰ R. Langackcr, Foundation..., s. 214-216.

-GRUPA,

-GROMADA,

-NAZWA WŁASNA (np. CHŁOPI).

Każde z nich odnosi się do pewnego zbiorowiska postaci na scenie. Tym samym wszystkie cztery wyrażenia mają tę samą podstawową zawartość pojęciową. Stanowi ona układ elementów połączonych w pewną nieokreśloną całość:

Na tym poziomic analizy ukazana na scenie zbiorowość stanowi homogeniczną masę ludzką (mass nomj)³¹, składającą się z pewnej liczby osobników, traktowanych jako całość jedynie ze względu na ich topograficzną bliskość. Takiemu typowi konceptuali-zacji odpowiada zatem tak zwany niewykonturowany obszar struktury pojęciowej³². Kontur może jednak zostać nadany przez widza na potrzeby tworzonej przez niego konccptualizacji. Odpowiednie rozszerzenie zakresu struktury pojęciowej pozwala bowiem określić kontur interesującego nas obszaru, który wyznaczany jest w odniesieniu do tła. Langackcr opisuje sytuację, w której patrząc na namalowane na białej ścianie czerwone koło, z bardzo bliskiej odległości widzimy jedynie „czerwień”, postrzeganą jako pewną pozbawioną konturu masę. Jeśli chcemy zauważyć jej kształt, musimy oddalić się od ściany na tyle, aby w naszym poszerzonym polu widzenia znalazło się również białe tło, wyznaczające ów kolisty kontur³¹. Pojęcie konturu w kognitywi-zmic nic ogranicza się jedynie do linii określającej kształt przestrzenny rzeczy. Może on być narzucony danemu obszarowi także przez uwypuklenie relacji łączącej poszczególne jednostki. Dzieje się tak na przykład w przypadku wyrażenia „drużyna”, której członkowie są postrzegani jako pewna całość ze względu na ich współpracę dla osiągnięcia wyznaczonego celu. W tej sytuacji mamy do czynienia z tzw. konturowaniem wewnętrznym, natomiast w przykładzie z czerwonym kołem kontur został nadany „z zewnątrz”.

Szczególnie interesujące, a zarazem trudne do zanalizowania w tym kontekście, wydaje się wyrażenie TŁUM, które pojawia się na przykład w opisie sceny zrewoltowanych mas w trzecim akcie Nie-Boskiej komedii wyreżyserowanej przez Leona Schillera³⁴. Użyte przez opisującego to przedstawienie Władysława Zawistowskiego zwroty: „tłum działa jak jedna masa”, jednostki są częścią masy” zdają się sugerować brak konturu obszaru struktury pojęciowej, odpowiadającej obserwowanemu na

³¹ Honiogcniczność stanowi konstytutywną cechę rzeczowników określonych przez langackcra jako mass nouns. R. Langackcr, Concept, Image, and Symbol. The Cognilive Basis of Grammar, Berlin, New York 1991, s. 71.

¹² Analogicznie jak w przypadku pojęć „las” i „piasek”, analizowanych w ksiip.ee li. Tabnkowskicj, Gramatyka..., s. 29 i 81.

³⁵ R. Langackcr, Concept..., s. 65.

³⁴ W. Zawistowski, Teatr imienia W. Bogusławskiego, „Droga” 1927, z. 19, s. 50.