39641 Pozytywizm leksykon literatury polskiej7

patriotyzm > naród, ojczyzna, patriotyzm — perjodyzacja literatury pozytywizmu

„Pozytywizm" przyjęty jest zwyczajowo jako nazwa okresu i akcentuje znaczącą rolę filozofii w rozwoju piśmiennictwa (w innych krajach nie jest stosowana). Inne nazwy (np. „literatura okresu realizmu i naturalizmu") nie zostały zaakceptowane.

Za graniczne daty okresu uznaje się lata 1864 i 1895. Pierwsza z nich, ustalona przez > Piotra Chmielowskiego, wiąże się z końcem > powstania styczniowego i początkiem nowej historii społeczno-gospodarczej, wywołanej uwłaszczeniem chłopów, a także z narodzeniem się nowego stylu myślenia i nowego typu kultury. Data końcowa, niezbyt ostra i budząca kontrowersje, wyznaczona jest przez ukazanie się > Emancypantek i Rodziny Połanieckich - ostatnich ważnych dziel wyrosłych z idei pozytywistycznych, przy czym utwór > Henryka Sienkiewicza uznany zostat za wyraz kryzysu pozytywizmu i byl bardzo surowo oceniany przez młode pokolenie, które właśnie teraz zaczęło dochodzić do głosu.

Epokę pozytywizmu można podzielić na trzy dziesięciolecia.

I.    Lata 1864-1875. Sformułowano wtedy program społeczny i estetyczny, zgodny ze światopoglądem pozytywistycznym. Przeprowadzono gwałtowną walkę ze „starymi", stworzono wiele dziel należących do > literatury tendencyjnej (powieści > Elizy Orzeszkowej, Humoreski z teki Worszylty Sienkiewicza, niektóre utwory > Józefa Ignacego Kraszewskiego, > Michała Bałuckiego i Jana Zachariasiewicza). Kraszewski przystąpi! do wielkiego cyklu „Historia Polski w powieściach”, zapoczątkowanego Starą baśnią. Sienkiewicz szukał nowych form pisarskich (Na marne, Stary sługa, Hania),

>    Bolesław Prus pławił się w humorystyce. Obaj podjęli współpracę z różnymi pismami i stawać się zaczęli pisarzami zawodowymi. Stworzono i upowszechniono polski „dramat mieszczański", wyraźnie widoczny w repertuarze świetnie prosperujących teatrów w Warszawie, Krakowie i Lwowie (była to epoka „gwiazd"; > teatr i dramat). Dynamicznie rozwijać się zaczęło

>    czasopiśmiennictwo, pojawiały się nowe tytuły, w tym pisma reprezentujące myśl pozytywistyczną (>• „Przegląd Tygodniowy”, > „Niwa”, „Opiekun Domowy"). W > Galicji powstały najważniejsze utwory należące do > literatury satyrycznej, przede wszystkim powieści > Jana Lama.

II.    Lata 1876-1885. Z „Przeglądem Tygodniowym" współpracował już tylko

>    Aleksander Świętochowski, a i on założył w 1881 r. własne pismo - „Prawdę”. Byl to już jedyny periodyk prowadzony w dawnym stylu „młodych": „Niwa" po 1876 r. stawała się coraz bardziej konserwatywna, „Opiekun Domowy” przestał wychodzić. Prus byl stałym współpracownikiem „Ku-

rlorri Warszawskiego", w klóiym drukował uwoje Kroniki tygodniowe. Sienkiewicz przez dwa lata przebywał w Ameryce I rok we Francji jako korespondent „Gazety Polskiej", do której wysyłał rewelacyjne > Listy z podróży. Po powrocie, założywszy rodzinę (Prus również się ożenił), szuka! statej posady i dlatego w 1882 r. przyjął stanowisko redaktora naczelnego konserwatywnej gazety „Słowo", co potraktowane zostało (m.in. przez Orzeszkową) jako ostentacyjne zerwanie z obozem „młodych”. W „Słowie" pod koniec 1883 r. ukazywać się zaczęła powieść > Ogniem i mieczem, która wywołała wstrząs wśród czytelników.

W owym dziesięcioleciu zrodziły się i utrwaliły normy > realizmu. Towarzyszyły temu programowe artykuły Orzeszkowej (O powieściach T.T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle) i Chmielowskiego (Młode sity), który ponadto stworzył w 1881 r. pierwszą syntezę swojej epoki (Zarys literatury polskiej z ostatnich lat szesnastu). Poetykę realizmu zastosowano w krótkich formach - byl to „zloty okres" w dziejach naszej > nowelistyki, uprawianej na najwyższym poziomie przez Sienkiewicza (począwszy od

>    Szkiców węglem z 1876 r.) i Prusa, a także Orzeszkową, Świętochowskiego i innych. W twórczości Orzeszkowej nastąpiło przełamanie schematów literatury tendencyjnej w > Meirze Ezofowiczu, cyklu nowel Z różnych sfer, a nade wszystko w świetnej powieści > Dziurdziowie. Prus po udanych nowelach przymierzał się do powieści „z wielkich pytań naszej epoki"; stała się nią drukowana w I. 1885-1886 :>> Placówka - „klasyczna" powieść realistyczna.

Od 1876 r. zaczęty za pośrednictwem „Przeglądu Tygodniowego" docierać do Polski wiadomości o > naturalizmie, a także ocenzurowane przekłady utworów > Emila Zoli. > Krytyka literacka wyraziła uznanie dla nowego prądu, połączone z wieloma zasadniczymi zastrzeżeniami. Naturalizm upowszechniali współpracownicy czasopisma > „Wędrowiec" (1883-1887): znakomici krytycy > Antoni Sygietyński i > Stanisław Witkiewicz oraz pisarze > Artur Gruszecki (redaktor naczelny) i > Adolf Dygasiński. Literackie próby naturalistyczne nie byty jednak zbyt udane. Za znacznie ważniejszy uznaje się wpływ naturalizmu na polskich wielkich realistów, a także na polskie > malarstwo realistyczne.

III. Lata 1886-1895. W okresie tym powstały najdojrzalsze dzieła Prusa:

>    Lalka, > Emancypantki i > Faraon. Mają one, zwłaszcza Lalka, wiele powinowactw z realizmem „flaubertowskim" (> Gustaw Flaubert), któremu bliska jest twórczość pisarzy rosyjskich - > Lwa Tołstoja i > Fiodora Dostojewskiego. W powieści Prusa pojawiło się wiele problemów, wychodzących poza kwestie społeczne - w stronę spraw filozoficznych, egzystencjalnych, ogólnoludzkich, wyrażających stan napięć między osobowościowymi potrzebami człowieka a narzuconym mu systemem norm. Pojawiają się zagadnienia nierozstrzygalne, powieść staje się otwarta, dając czytelnikowi