39813 Untitled 5 (3)

cesów proaukcji, konsumpcji i wymiany)¹, albo jako zespół ludzi połączonych wiązią społeczną, tzn. systemem postaw psychicznych wspólnych poszczególnym członkom tej zbiorowości, a charakteryzujących ich stosunek ęlo innych członków i do społeczeństwa jako całości. Społeczeństwo ljudzkie w pierwszym aspekcie daje się porównywać ze społeczeństwem; roślinnym, na przykład z naturalną puszczą. Bardzo instruk-tywna pod tym wzglądem jest praca botanika Paczoskiego: Diuie socjologie (,,Przegląd Socjologiczny”, 1930). W drugim aspekcie społeczeństwo może być tylko zbiorowością istot świadomych.

W socjologii XIX i początków XX wieku jako przykład dominacji pierwszego aspektu można wskazać Spencera^{2 3}. Najefektowniejszym chyba przykładem dominacji drugiego są teorie Durkheima. Przekonanie, że taka właśnie wiąż stanowi istotą społeczeństwa, znalazło najbardziej dobitny wyraz w durkheimowskiej hipostazie duszy zbiorowej i zbiorowych przedstawień. Ale zainteresowania problematyką związaną z pierwszym aspektem nie wyłączają zainteresowań wiązią społeczną, a zależność zachodzących w społeczeństwie procesów jednego i drugiego rodzaju jest przedmiotem specjalnych studiów, którym zawdzięczamy m. in. durkheimowskio pojącie „morfologi społecznej’’,nauki o wpływach przestrzennego rozlńieśżczema członków zbiorowości na stosunki społeczne¹ i lculturę. W inny sposób zależność pomiądzy dwoma aspektami życia społecznego została uwydatniona w marksowskich pojąciach „bazy i nadbudów^”. U Marksa wszakże wiąż społeczna, rozumiana w sensie psychicznym, przestaje być atrybutem społeczeństwa jako całości, a staje sią atrybutom jego poszczególnych antagonistycznych składników: klas społecznych.|

Jeżeli społeczeństwo w tradycyjnym sensie mogło być określane w dwojaki Sposób: poprzez łączność przestrzenną, biologiczną i ekonomiczną z jednej strony, poprzez wiąż społeczną z drugiej, to w stosunku do tych wszystkich grup społecznych, które nie stanowią odrębnych społeczeństw, lecz są ich składnikami, pierwsza możliwość odpada ex defi-nitione. Grupa społeczna dziedziczy natomiast drugi atrybut społeczeństwa: więź społeczną. „Umysł grupy” (group mind) MacDougalla wywodzi-się z duszy społecznej Durkheima i Izouleta (Vdme de la ciii). W więzi społecznej łączącej szlachtę polską Stefan Czarnowski odnajduje zjawiska, które w teoriach Durkheima charakteryzowały więź społeczną izolowanych plemion. W tych warunkach pojęcie więzi społecznej staje -się korelatem pojęcia grupy, i to takim korelalem, htóry zazwyczaj wchodzi w skład określenia grupy społecznej, aczkolwiek w nowszych pracach termin „więź społeczna” ustępuje zwykle miejsca terminom precyzującym bliżej ową więź, która ma grupę społeczną charakteryzować.

INTERPRETACJE «WIĘZI SPOŁECZNEJ*

Pojęcie więzi społecznej i zagadnienia z nim związane wyprzedziły na wiele stuleci powstanie nowoczesnej socjologii. W II wieku przed Chr. Polibios w zaniku więzi społecznej szuka przyczyn upadku miast greckich. Wierszyk angielski z późnego średniowiecza biada nad zanikiem więzi społecznej w angielskich miastach:

where everyone is for himself

and no one for all.

I autor w gniewie nazywa takie miasto piekłem bez żadnego ładu (heli without order). W języku nowoczesnej socjologii powiedziałby, że miasto przestaje być grupą społeczną. Praktyczną doniosłość więzi społecznej widzi jasno Ibn Chaldun, kiedy w swoich Prolegomenach porównuje miasto i wieś, ludzi osiadłych i nomadów i kiedy zastanawia się nad powstawaniem i upadkiem państw. W XIX wieku, z chwilą gdy naród zostanie przeciwstawiony państwu, więź społeczna w takiej czy innej interpretacji wejdzie do określenia narodu. Na Zachodzie taką koncepcję narodu spopularyzuje Renan w broszurze Qu’est-ce qu’une nation? *.

Jako czynnik świadomości członków grupy więź społeczna może być charakteryzowana rozmaicie. Najczęściej rozumiemy ten zwrot jako równoważnik starego francuskiego wyrażenia: esprit de corps. Składa się na to aprobująca świadomość przynależności do grupy, tendencja do zachowywania najważniejszych konfonnizmów grupowych, kult wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów, ale i gotowość do przekładania interesów grupy ponad interesy osobiste, jeżeli taki konflikt ¹

1

Paris 1882.

2

¹ Por. określenie w Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej: „Obszczestwo — sow olcupnost’ otnoszenlj ludiej, osnowoj kotorych (olnoszcnij) jawlajetsia proces proiz-wodstwa i wdsproizwodstwa ich matierialnoj żizni” (Bolszaja Sowietskaja Enci-Idopedija, 1940 i Obszczestwo).

3

„The syslems which sociology investigates are «societies». A society is a system whifch includes as elementary units bio-psychologlcal lndividuals who inhabit a defiriite geographical area for a lenglh of time encompassing the life — periods of a humber of successive generations. These individuals aggregate in space, forming morę or less numerous and lasting groups. However the mere gathering of individuals into a group does not constitute them into a society. A society, in Ihe sociological sense, is formed only when, besides juxtaposition, there is cooperhtion". Herbert Spencer, The Principlcs of Sociolofly, s. 440.