44970 obraz8

58 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

4.    Próg uwalniania bodźców często zmienia się w taki sposób, że -uogólniając - bardziej zrytualizowany wzór zachowania staje się również bardziej podatny na uwolnienie...

5.    Ruchy „zastygają” często w pozy...

6.    Zmieniają się składowe orientacji...

7.    Wzór zachowania, w którym reakcja miała wcześniej charakter zmienny w zależności od natężenia motywacji i bodźca, może ulec stereotypizacji, o stałym natężeniu...

8.    Zmienne sekwencje ruchów mogą ulec kompresji do postaci stereotypowej i uproszczonej...

9.    Wraz z tymi zmianami w zachowaniu często dochodzi do rozwoju spektakularnych struktur ciała, takich jak ozdobne pióra, wydłużone szpony używane do łapania, grzywy, płetwy i opasłe ciała (s. 113-114, podkreślenia pominięto).

Gdyby za przykład wziąć zamiast potrzeby jedzenia i długich szponów - podporządkowanie, wyprostowaną postawę i kolorowe szaty, ową listę można by odnieść do analizy ludzkiego zachowania rytualnego. (Rzecz jasna, powód, dla którego zwierzęce zachowanie rytualne przypomina ludzkie, nie wynika wyłącznie z ewolucyjnej ciągłości, lecz z tego, że etolodzy zapożyczyli termin rytuał z nauk humanistycznych dla opisania zachowań zwierzęcych, przypominających ludzkie). Wprawdzie etolodzy nie mają nic do powiedzenia na temat znaczenia czy doświadczania rytuału ani o jakichś innych skutkach niż te, które dotyczą warstwy behawioralnej, potrafią jednak doskonale obserwować zachowania.

Jak zauważa Goffman (1976), można się również czegoś nauczyć z ogólnej koncepcji etologów. Według nich, zachowanie rytualne jest zachowaniem komunikacyjnym. Stąd też w sytuacji, w której uczestniczą inne zwierzęta, zawsze ma ono jakieś znaczenie; nakierowane jest na tę właśnie sytuację, tych właśnie innych oraz na kierunek przebiegu zachowania. Etolodzy określają na ten aspekt rytuału jako nakierowany na przyszłość i na innych. Zwierzę przekazuje informację na temat swego aktualnego położenia w danej sytuacji oraz przypuszczalnego rozwoju zachowania. U zwierząt wykazujących podstawowe zachowania społeczne dotyczy to na tyle złożonych znaków, że stwarzają możliwość przekazania informacji o znaczeniu zachowania, które ma być podjęte: atak, zabawa, zaloty, obrona, obojętność itd. To oczywiste. Badania ludzkiego rytuału zwykle podkreślają jednak orientację na kosmos lub tajemnicę, mityczną przeszłość lub tradycję, czasem z relatywnym odrzuceniem użyteczności rytuału w obecnej i rozwijającej się sytuacji społecznej (jakkolwiek niektóre teorie funkcjonalne zaprzeczają temu poglądowi; np. Wallace, 1966). Nacisk położony na komunikację w etiologicznym badaniu rytuału stanowi użyteczne uzupełnienie zwyczajowej orientacji studiów rytualnych w literaturze z zakresu nauk humanistycznych.

Wkład ten należy wszakże widzieć w pewnym kontekście. Studia /. zakresu komunikacji nic by nie zyskały, gdyby podążały wyłącznie za przykładem etologów, czego rezultatem byłoby tylko utożsamienie zachowania rytualnego z zachowaniem komunikacyjnym. Posługujemy się tutaj jednak dużo bardziej skomplikowanym aparatem pojęciowym. Interesuje nas rytuał zarówno jako rodzaj komunikacji, jak i jej aspekt.

I .udzie znają wiele sposobów komunikowania swych nastawień i zamiarów. Zbiorowe akty rytualne to jeden ze sposobów wykorzystywanych przez grupy; obrzędowe aspekty interakcji społecznych to jeden ze sposobów wykorzystywanych przez jednostki. Etolodzy przypominają nam, że stanowią one użyteczne działania nakierowane na przyszłość. Musimy wszakże przypomnieć etologom, że dla ich ludzkich uczestników są to działania o wielkiej wadze, odnoszące się zarówno do idei, jak i zachowań.

4.2 FREUDOWSKA

Pisma Freuda w znacznym stopniu przyczyniły się do badań rytuału i rcligii, kultury i społeczeństwa. Zakładał on, jak też próbował wykazać istnienie istotnej analogii między rytuałem a symptomatycznym zachowaniem obsesyjnym, a co za tym idzie - również między religią a neurozą (zob. Freud, 1913/1993, 1921/1959, 1928/1961, 1930/ 1961,1939/1994). Nie jest pewne, czyjego pisma powinno się czytać jako fachową analizę izomorfizmu, generującą w metaforyczny sposób wgląd w pewien niewielki, ukryty dotychczas zakątek zjawisk religijnych, czy też jako wciągający popis retoryczny (Gay, 1979). Pogląd, ze struktura aktów rytualnych wykazuje pewne podobieństwo z zachowaniem obsesyjnym - jakkolwiek mocno ugruntowany - nie znalazł wielu zwolenników; bardziej popularne, choć słabsze, pozostaje i wierdzenie, że religia jest podobna do neurozy. W każdym razie idee tr wiążą się z szeroko rozpowszechnionym użyciem przez laików słowa rytuał w odniesieniu do symptomatycznych wzorów drobnych, po-wtarząjących się zachowań, które wprawdzie sprawiają, że aktor czuje się bardziej bezpieczny, jednak niczego „rzeczywiście” nie czynią. Takie działania, jak częste mycie rąk czy każdorazowe wycieranie nóg |u/.y przekraczaniu progu, to dziwactwa w zachowaniu, które zdają się wiązać bardziej z psychologicznym upodobaniem do czystości niż z fizyczną obecnością brudu.