45162 skanuj0063 (20)

130 Opóźnienie kulturowe

Opór przeciwko zmianom ,jcsl najczęściej wyrazem całkowicie racjonalnej i uzasadnionej oceny przez aktorów ryzyka, jakie niosą dla nich wprowadzane zmiany zaprojektowane bez ich udziału, a zmierzające do ((racjonalizowania)) ich zachowań przez czynienie ich bardziej przewidywalnymi, tzn. przez pozbawienie ich dotychczasowej kontroli nad określonymi źródłami niepewności” [ibidem, s. 39]. W języku autorów utrata kontroli nad „źródłami niepewności" oznacza utratę dotychczasowej władzy. (A.S.)

Zob. innowacja, interes, władza, zasada ekonomii wysiłku, zmiana społeczna.

Literatura:

Cfozicr M„ Friedberg li., 19X2, Człowiek i system. Ograniczenia działania zespołowego,

l'\VE, Warszawa.

Opóźnienie kulturowe, zob. dyfuzja, zmiana_tspolcczna.

Organicyzm, koncepcje teoretyczne zrodzone na gruncie XlX-wiccznego ewolu-cjonizmu, których wspólną cechą jest ujmowanie społeczeństwa jako swoistego organizmu biologicznego. Wskazuje się na podobieństwa między organizmem a społeczeństwem - np. zróżnicowanie funkcji poszczególnych elementów, wzajemna współzależność wszystkich elementów, rozwój jako wzrost masy i komplikacji wewnętrznej budowy. Najbardziej znanym przedstawicielem orientacji orgnnicystycznej jest Herbert Spencer. Jeśli uznać, że Spencer nie utożsamiał społeczeństwa i organizmu, lecz dostrzegał między nimi jedynie pewną analogię, to wówczas podejście takie można traktować jako zapowiedź ujęć systemowych. (A.S.)

Zob. funkcjonalizm, ncoewolucjonizm, problem skali.

Orientacja, zob. mentalność.

Orientacja wartościująca, zob. definicja sytuacji.

Orientacje moralne, zob. stosunek społeczny.

Osobowość antyspołeczna, zob. anty-spolcczność.

Osobowość makiawclistyczna, zob. ma-kiawclizm jako syndrom zachowań.-

(Osobowość społeczna, w myśl oolskiej tradycji socjologii humanistycznej to jednostka w określonej roli, którą i'ea1tziije^_~ 'rmdpowredluiTHcręgu lub^-grupie społecznej. W pojęciu osobowości społecznej mieści się treść świadomości własne;*,o ,ja". Treść la zawiera jeden element głębszy, autonomiczny, względnie stały - jaźń subiektywną, oraz kilka lub wiele elemen ów bardziej powierzchownych, relatywnyc h - jaźnie odzwierciedlone, powiązane bezpośrednio z powtarzanym wykonywaniem oczekiwanych w grupie działań, czyli z rolą społeczną. Człowiek uczestniczy w ciągu j swego życia w wielu grupach i kręgach spo- ' lecznych, realizując, bądź to sekwencyjnie, I bądź równolegle, wiele odmiennych ról i i organizując „siebie samego" w coraz to \ inne systemy - cząstkowe osobowości, czy l inaczej, uosobienia społeczne. Dynamizm kształtowania całkowitej osobowości społecznej polega na tym, że dośw ndczcnia i dążności rozwinięte w jednym uosobieniu wpływają na inne, równoczesne lub późniejsze, uosobienia. Na wytworzenie mechanizmu dalszego formowania się osobowości społecznej człowieka najsilniej oddziałują role, jakie realizuje on w pierwszych okresach swego życia, oraz ukształtowane wówczas dążności osobotwórcze. Ra c ukształtowane dążności nadają już rozwejowi osobowości określony kierunek. Możliwe są różne odchylenia od tego kicrunk i, lecz sama zdolność do odchyleń i skala odchyleń od zapoczątkowanego w młodości kierunku ewolucji zależą od tego, czy u da lego człowieka zapoczątkowane było dążc lie do stałego, przewidywalnego biegu życia, czy też do ciągłych, nieprzewidzianych zwrotów [F. Znaniecki I97d,s. II5].

Osobowość-społeczna 13!

Rola społeczna realizowana jest według wzoru osobowego, kulturowo określonego ideału osobowości. Wzory osobowe,' np. przedsiębiorcy, pracownika, profesora, rzemieślnika, ucznia, wykazują ponadto pewne zróżnicowanie lokalne, warstwowe czy zawodowe. Bogactwo wzorów ■ osobowych przypisanych rolom społecznym zależy od obiektywnego zasobu kulturowego danej zbiorowości. Człowiek w danej roli oraz grupa społeczna, w której rola ta jest rcati- . zownna, sięgają do tego zasobu po odpowiedni, wzór, według którego osobowość społeczna tego człowieka ma być kształtowana [F. Znaniecki 197(1,5. 113].

Naukowe badanie osobowości społecznej możliwe jest tylko przez rejestrację biografii społecznej jednostki, czyli historii udziału osobnika w święcie społecznym. Oznacza to, że należy porównać te wszystkie wzory kulturowe, według których osobnik organizuje swe doświadczenia i czynności społeczne, a następnie wykryć ich różne sekwencje oraz dynamizmy związków między nimi. Biograficznie ujęta osobowość społeczna ma więc być ujmowana nie jako wypadkowa tego, co wrodzone i nabyte, lecz tego, co typowe i powtarzalne, oraz tego, co indywidualne. Indywidualność jest dla socjologii tą niesprawdzalną resztą, która pozostaje po uwzględnieniu wszystkiego, co daje się w biografiach społecznych porównać i poprzez porównania wyjaśnić -resztą, która sprawia, że chociaż poszczególne fragmenty biografii różnych jednostek mogą być podobne, to jednak nie ma dwóch biografii identycznych w swym całokształcie [F. Znaniecki 1974, s. 117].

■■ Dążności, jakie przejawia jednostka realizując rolę społeczną, a więc także kształtując w tej roli samą siebie, różnią się, według F. Znanieckiego, stosownie do dwóch kryteriów. Rozróżnia on dążności do przystosowania osobistego i dążności do samodzielności społecznej. W dążeniu do przystosowania człowiek usiłuje realizować rolę, którą krąg mu narzuca, w sposób, jaki krąg od niego oczekuje. Dążąc do samodzielności społecznej, człowiek stara się sformułować swoją własną koncepcję roli, przekształcając nadaną mu przez krąg rolę i realizując ją według własnych założeń. Dalej, te dwa rodzaje dążności różnicują się w zależności od optymistycznego albo pesymistycznego nastawienia człowieka względem samego siebie oraz możliwości i konsekwencji własnych działań. Z poczuciem optymizmu i wysokiej samooceny łączą się dążności do rozbudowywania swej roli. z poczuciem własnej malowartościowości -dążności rcstrukcyjnc, ograniczające działalność związaną z rolą.

Istnieją więc cztery rodzaje dążności osobotwórczych: dążności do ekspansywnego i do restrykcyjnego podporządkowania się oraz dążności do ekspansyjnej i restrykcyjnej samodzielności. Każda z tych klas dążności może odnosić się do poszczególnych składników osobowości społecznej. Ten sam człowiek w różnych rolach może przejawiać różne dążności: może być np. ekspansywnym i pewnym siebie w swej roli zawodowej, a obawiać się ujemnych ocen w kręgu towarzyskim. Poza tym są role, do realizacji których pewne dążności osobotwórcze są użyteczne lub konieczne, inne zaś szkodliwe. Od przywódcy np. wymaga się, aby był samodzielny, optymistyczny i ekspansywny, od żołnierza oczekuje się posłuszeństwa i optymizmu. Mimo to obserwujemy często znaczną ciągłość i jednorodność dążności przeważających w większości ról społecznych odgrywanych przez lego samego człowieka. Albert Camus powiedział, że analizując poczynania człowieka grającego w piłkę nożną tnożnn wyobrazić sobie, jak będzie on (przy całej odmienności realiów) działał w każdej innej sytuacji. Prócz założenia o pewnych stałych ogólnych tendencjach w postępowaniu łudzi określonych typów, chciał on zapewne podkreślić, że gra ta jest złożona na tyle, by reprezentować życic.

Poruszając zagadnienie ciągłości i tożsamości społecznej człowieka oraz. możliwości ich naukowego badania, F. Znaniecki