50092 PICT0056 (10)

pierwotne, a znaczenie szersze (Lachowie) za pochodne”. Uznaje też za fakt pewny, iż Roś urobiła nazwę Łachów w ten sposób, że „rozszerzyła na ogół plemion polskich nazwę najbliższego swego sąsiada: Lendizi-Lensanenoi, nadając tej nomenklaturze zdrobniałą formę Lachowie”³⁷.

I w tym miejscu dochodzimy do pytania o charakterze historycznym: kiedy nastąpiła zmiana określenia etniozno-plemien-nego, partykularnego, na określenie ctniczno-ponadplemienne, uniwersalne, oznaczające ogólnie plemiona zachodniosłowiańskiet

Odpowiedzi na to pytanie trzeba szukać przede wszystkim w źródle najbardziej kompetentnym, to jest w Powieści dorocznej.

Otóż w części wstępnej, będącej z pewnością dziełem Nestora z początku XII wieku, nazwa Łachów występuje w znaczeniu etnicznym ogólnym dwukrotnie w zdaniach: „Lachowie zaś i Prusowie i Ozu-dowio przytykają ku Morzu Wareskiemu” (tj. Bałtykowi) oraz: „Gdy... Włosi naszli na Słowian naddunajskich i... ciemiężyli ich, to Słowianie ci przyszedłszy siedli nad Wisłą i przezwali się Łachami, a od-tych Łaohów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lachowie Lu-tyczami, inni — Mazowszanami, inni — Pomorzanami”^{1 2}.

Inna grupa zapisów ma już ohar&kter bardziej szczegółowy, a więc najpierw znajdujemy w Powieki wiadomość, że dwa plemiona mieszkające w głębi Rusi, Radymicze i Wiatycze, pochodziły od Lachów, a następnie, że Bolesław Chrobry był kniaziem „lackim”, a dalej, iż ten sam Bolesław „przyszedł ze ŚwiatopeUdem na Jarosława (Mądrego) z Lachami” w roku 1018” i wreszcie pod rokiem 1030 i 1031 dwie ważne zapiski: „Tegoż czasu umarł Bolesław Wielki w Lachach i był bunt w ziemi lackiej...” oraz: „Roku 6639 Jarosław i Mścisław zebrali wojów mnogioh, poszli na Lachów, i zajęli Grody Czerwieńskie znowu,

i spustoszyli ziemię lacką, i mnóstwo Lachów przywiedli, i rozdzielili ich. Jarosław osadził swoich nad Rosią: i są do dziś dnia.” ⁴⁰.

Zapiska z roku 1031 poucza nas dobitnie, że latopisiec, który u schyłku XI lub na początku XII wieku zredagował ostatecznie zapiskę z roku 1031, postąpił tak samo z zapiską z roku 081, używając w obu wypadkach formuły: „i są do dziś dnia”. Po zaborze Grodów Czerwieńskich przez Bolesława Chrobrego z roku 1018, nie ulega wątpliwości, że w roku 1031 książę kijowski odbierał je jako część składową „państwa lackiego”. Czy jednak możemy mechanicznie ten schemat zastosować w odniesieniu do zapiski z roku 081?

Wracamy tu więc do pytania podstawowego, kiedy i w jakich okolicznościach nazwa plemienna przedzierzgnęła się w nazwę szczepową, ogólną, obejmującą przede wszystkim Polaków. Na to pytanie H. Łowmiański, rozpatrzywszy się w źródłach, odpowiedział tak:

„Ewolucja ta dokonać się musiała w odległej przeszłości, ponieważ w źródłach ruskich, które sięgają początkami w. X i po raz pierwszy wspominają o Lachach pod r. 981 używa się tej nazwy z reguły w szerszym znaczeniu”⁴¹. Tej konstatacji został Łowmiański wiemy również w swoich późniejszych pracach⁴*. Na poparcie swego poglądu przytacza on jednak argumenty wyłącznie onomastycznej i językowej natury. Podkreśla, że nazwa Lędzian „była obca Rusi w czasach oświetlonych źródłami historycznymi”. O wczesnym zaniku tej formy ma więc świadczyć to, że litewską nazwę Polaków: Lenkai przejęli Litwini z Rusi, kiedy miała ona jeszcze postać nosówkową. Na potwierdzenie tego można przytoczyć zdanie językoznawców, iż do takiego zapożyczenia mogło dojść najpóźniej na początku X wieku, kiedy Ruś jeszcze uznawała nosówkę. Z postacią nosówkową zetknęli się jeszcze Węgrzy, posługując się nazwą: Lengyel na określenie Polaków⁴*. Wszystko to są fakty bezsporne. Ale przejęcie tej nazwy

^M Tamże, s. 317.

⁴¹ H. Łowmiański, Łodzianie, s. 107.

⁴¹ Tenże, Studio nad tcezcsną Słowiańszczyzną, g. 761; tenże, Początki Polski, t. V, s. 661 - 662.

⁴¹ Odnośne informacje zanalizował A. Maleoki, Zechioi, s. 14 i n.; E. Fraenkol, Lilouisohes clymologixohes W&rtcrbuoh, B. 1, Guttingon 1962, 366: Lenkas.

1

** H. Łowmiaśski, op. cifc., a. 107; w tym samym duchu tenże, Studia nad wczesno Slowiah&zozyzną, s. 751.

2

Zob. F. Siolioki, Powiek, a. 210, 212; ponadto a. 217: „Naród zaś słowiański na Rusi to tylko Polanie, Drewlanie, Nowogrodzianie, Poloozczarue, Dregowiese, Siewierz, Buźanie, ponieważ siedzieli nad Bugiem, później zaś Wołynianie”.

" F. Sielicki, Powiek, s. 217, 800 i 211 - 812.