51552 PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (79)

jesteśmy istnienia strzałki czasu, tym mniej dostrzegamy istnienie trójwymiarowego świata przestrzeni. i odwrotnie: gdy świadomość naszą wypełnia całkowicie obraz otaczającej przestrzeni, strzałka czasu spłaszcza się lub ginie zupełnie. W kontakcie z naturalnym krajobrazem otaczająca nas materialna przestrzeń staje się jedynym samoistnym bytem. Nie możemy sobie odtworzyć owej „szczelinowośći” świata z teraźniejszością o zerowym wymiarze ani też ruchu tej teraźniejszości po strzałce czasu. Byt krajobrazu wydaje się być całkiem pewnym, trwałym i nieruchomym. Co więcej, w kontakcie z rzeczywistością krajobrazu inaczej uświadamiamy sobie naturę przeszłości i przyszłości. Przeszłość istnieje o tyle, o ile jej ślady istnieją w teraźniejszości obserwowanego przez nas krajobrazu. Podobnie przyszłość. Jej istnienie zawarte jest już w zarodku w krajobrazie i w różnych obiektach materialnych istniejących w teraźniejszości. Strzałka czasu staje się więc czystą imaginacją, przeszłość i przyszłość są bytami pochodnymi od obserwowanej przez nas, dotykanej i przeżywanej teraźniejszości krajobrazu.

U człowieka oderwanego od natury ten ontologiczny porządek rzeczy zostaje całkowicie odwrócony. Weźmy dla przykładu przeciętnego urzędnika. Właściwym jego- „środowiskiem”, które najintensywniej przeżywa i doświadcza, nie jest ani krajobraz, ani świat rzeczy, ale świat pojęć: liczby, konta, paragrafy, zarządzenia, okólniki — ich ciągły przepływ przez świadomość jest treścią jego dnia pracy. Nawet otaczające go przedmioty (segregatory, akta spraw, biurka, szuflady itp.) tracą w tym wypadku charakter rzeczy jako takich, docierają do jego świadomości nie jako rzeczy, ale jako nosiciele czy egzemplifika-cje pojęć. Są „przezroczyste” dla „bytów idealnych”,

wrotnie my sami. Płyniemy Jakby „pod prąd” — z przeszłości w przyszłość. Konstatowane z ludzkiego punktu widzenia przecięcie się strzałki czasu z bytem posuwa się z przeszłości w przyszłość.

jakimi są zawarte w nich sprawy. Człowiek w takiej sytuacji, jeśli nawet zdobędzie się na refleksję nad naturą rzeczy, ujrzy świat nie inaczej, jak linearną strzałkę czasu wypełnioną pojęciami i myślami, które już były, które będą, przeciętą punktem nieuchwytnej teraźniejszości, poruszającej się po tej strzałce z zawrotną szbkością. Ale nawet punkt przecięcia, ta punktualna teraźniejszość, traci w tym układzie wszelkie cechy bytu samoistnego. Wszelkie bowiem sądy, myśli i zdania, które człowiek tworzy w tych warunkach, są odnoszone do przyszłości, mają sens i rację bytu o tyle, o ile byt ich jest usprawiedliwiony przez przyszłość. Pracownik instytucji nie zabawia się bowiem .w rozmyślania dla rozmyślań; cała jego intelektualna płodność podporządkowana jest celowi czy zadaniu, które ma do wykonania instytucja. Cel działania zaś z natury swej jest przyszłością. W ten sposób teraźniejszość o tyle jest rzeczywista, o ile jest usprawiedliwiona przez przyszłość. Ponieważ przyszłość jest niebytem, można by powiedzieć, że dla autentycznego, sumiennego urzędnika jego aktualne istnienie, jest „cieniem niebytu”.

W tej sytuacji, jak już powiedzieliśmy, zostaje od-' ggrtológiczny porządek rzeczy. W świecie rz.eeśy tylko teraźniejszość jest bytem oczywistym, rodzącym przyszłość i konserwującym przeszłość. Tu zaś przyszłość staje się czymś pierwotnym, od niej zależna jest teraźniejszość. Rodzi to mniej lub bardziej wyraźne poczucie zatracenia czegoś najistotniejszego, niemożliwości osiągnięcia czegoś, co należałoby osiągnąć," pewnego „niedosytu istnienia”. Oczywiście zdajemy sobie sprawę z tego, iż przeciętny człowiek nie uzmysławia sobie swych wewnętrznych doświadczeń z taką precyzją,_; z jaką my tu je analizujemy. Doświadcza on jednak poczucia pewnej pustki wewnętrznej. Łaknie silnych wrażeń, które by pozwalały gwałtownie wejść w teraźniejszość, uciec przed nękającą zmorą czasu. Stąd wybujałe ponad fizjologiczne uwarunkowania pożądanie przeżyć se-

161

U — Żywioł l forma