54153 P1070330

naród; por. „Pirra żeński naród kamienia miotaniem wzbudzała". Biel. Sw. 8 b; „Przykazał król, aby każde dziecię, które się urodzi w męski naród, zabili". Biel. Hist. 28, L), generacja’ („Od naroda do naroda prawda trwa". Ps. FI. 118, 90. Sł. Stp. z pokolenia na pokolenie’) i wreszcie 'nacja¹, reprezentującym największy stopień uogólnienia, bliskim współczesnemu ^T.

Przebieg analogiczny miał proces generalizacji treści wyrazu rodzaj. Początkowo oznaczał on również ród („Z Palemonem były cztery rodzaje albo familie rzymskie". Stryjk. 57, L), pokolenie („Wszystkich rodzajów od Abrahama do Dawida, rodzajów czternaście". 1 Leop. Math. 1, 17; „Z rodzaju w rodzaj będziemy chwałę twoją objawiać". Wróbl. 193, L), płeć (por. jeszcze w XIX w.: „Nie była wolna od kokieterii, tak jak cały rodzaj niewieści". Siem. L Dzieła I, 3, Dor.), aby wreszcie ustabilizować się w ogólnym, abstrakcyjnym znaczeniu 'typ, odmiana¹.

Właśnie w drodze generalizacji z wyrazów pierwotnie konkretnych, odnoszących się do realiów życia codziennego, powstała znaczna liczba terminów intelektualnych. Dobry przykład takich przeobrażeń słów bytowych mogą~st5TTÓwić losy wyrazu ojczyzna. Początkowo oznaczał on sukcesję, spadek po ojcu, a zatem pewne wartości materialne, zwłaszcza ziemię. Tak właśnie interpretował znaczenie wyrazu Łukasz Górnicki w Dworzaninie: „Ojczyzna częściej się rozumie to, co gruntu komu ociec zostawił". Dopiero w XVIII w. na plan pierwszy wysuwają się momenty pożarnaterialne, emocjonalno-etyczne owego dziedzictwa i one staną się dominantą nowego znaczenia: 'kraj ojców¹.

Taki konkretny, przestrzenny punkt wyjścia mają też abstrakta dziedzina i domena. Dziedzina oznaczała własność dziada, a więc sukcesję, spadek, przede wszystkim w postaci posiadłości ziemskiej. Stopniowo dziedzina zaczyna być używana poza tym zakresem, jako ogólna nazwa wsi, posiadłości wiejskiej, niezależnie od tego, czy obszar ten był czyimś dziedzictwem, czy też nie (np. „Wilk na dziedzinie nie szkodzi" Rys. Ad.

2, L. ‘wilk nie robi szkód we wsi¹). Proces generalizacji postępował jednak nadal i z kolei dziedzina utrwaliła się w znaczeniu 'dowolny teren, np. wieś, pastwisko, kraj, kraina¹ („Na dobrą paszę, gdzie lepsza dziedzina, płynie gadzina”. Klon. Flis E 2v, Sł. Sz), także 'kraj ojczysty¹ („Bom ja też prosty Polak nigdziej nie jeżdżając, tum się pasł na dziedzinie jako lecie zając”. Rej. Zwierc. 240v, Sł. Sz).

Rozwój nazwy dziedzina przebiegał więc do pewnego momentu para-lelnie z ewolucją semantyczną wyrazu ojczyzna. Następnie jednak treść

rzeczownika dziedzina przybrała charakter jeszcze bardziej abstrakcyjny.

W konstrukcjach dopełniaczowych typu dziedziny miasta <Macz. 349. 4.

Sł. Sz), dziedzina gruntów, dziedzina wń ukształtowało się kolejne, hardziej uogólnione znaczenie 'obszar’, którego zakres objął nie tylko relacje konkretne, przestrzenne, ale i abstrakcyjne, intelektualne t dziedzina zaxn~ teresowań, badań itp.). Analogiczną obocznością treści charakteryzował się zapożyczony wyraz domena: 'wielka własność ziemska, państwowa lub magnacka’ („Domeny (...) były w Prusach zawsze wydzierżawiane". Bujak Spoi. 120, Dor.) — i typowy zakres czyjegoś działania* („Ruch jako główna domena kina”. Irzyk. Muza 118, Dor.).

Podwalina miała do niedawna konkretne, fizyczne znaczenie 'fundament, podstawa budynku*. Linde daje następującą definicję tego wyrazu: „podeszwa w budowaniu, przycieś”. Wprawdzie słowniki współczesnego języka polskiego w dalszym ciągu rejestrują tę wyspecjalizowaną, techniczną treść, nie ulega jednak wątpliwości, że na plan pierwszy wysunęło się dziś zdecydowanie uogólnione, intelektualne znaczenie podstawa, grunt czego’ (podwalino potępi, przyjaźni itp.). fyfz*cr    r

Szczegółowe przyczyny generalizacji są w zasadzie takie same, jak czynniki sprawcze zwężeń. Na przykład zatarcie wyrazistości budowy słowotwórczej wyrazu zwykle prowadzi do jego specjalizacji w jednym z kilku możliwych poprzednio {odcień^ semantycznych, ale może też powodować rozszerzenie Jego zakresu poza granice wyznaczane kiedyś przez znaczenie strukturalne. Strzelać znaczyło pierwotnie 'miotać strzały (z łuku, kuszy)’, potem 'miotać pociski w ogóle*. Zasmolić — to historycznie "pokryć smołą, zabrudzić smołą’, następnie zaś 'intensywnie zabrudzić dowolną substancją’. Podobnie wyrazy przejęte z języków obcych są podatne na oba procesy: zarówno na zwężenie, jak i na rozszerzenie. Zwykle pożyczki podlegające generalizacji funkcjonują najpierw w sferze leksyki terminologicznej, a znaczenie uogólnione zyskują po przemknięciu -do słownictwa ogólnonarodowego. Potwierdza się zatem analizowany przez Meilleta mechanizm wędrówek wyrazów z języka środowiskowego do ogólnego i jego wpływ na kierunek zmian semantycznych. A oto przykłady: akcja, zapewne szesnastowieczna pożyczka z łaciny, była najpierw używana jako termin prawniczy^, oznaczała spór sądowy, proces, także wniesienie sprawy przed sąd, skargę, np. ..Miał akcję wielką z rajcy krakowskimi, gdzie mu szło o garło”. Górn. Dworz. R. 3v; „Aby był pcswan od każdego, kto jedno chce takiemu akcją uczynić”. Sarn. Siat. 523: „Wysłuchawszy akcjej powodowej strony (...)” ibid SŁ Sz. W XVIII w. wyraz zyskał jeszcze jeden odcień wyspecjalizowany: 'gra aktora, gestykulacja' np. „Akcja, czyli udawanie, upiększa, wzmacnia i ożywia mowę”. Kopcz Gram, 3,53; „Radził, żeby się mówca w zwierciadle przypatrywał akcji

m a yl

B

1

Stosowniejsze się wydaje określenie treści „bliska współczesnej” niż „tożsama współczesna”, bo starszy zakres nazwy w znaczeniu 'ogół ludzi związanych wspólnotą językową, kulturalną i terytorialną¹ odpowiada łącznemu zakresowi dwóch (rymów współczesnych: naród i narodowość.