55872 rozdział32

mniej potencjalnie — nieskończenie wiele: „ofiara wojny”, „przywódca grupowy” czy i „izolacja społeczna”.

Nazwy ogólne dzielimy z kolei na dwie kategorie: historyczne i uniwersalne. Większość z podanych w kilku ostatnich wierszach przykładów to nazwy ogólne historyczne, tj. takie, które mają więcej niż jeden desygnat (często bardzo wiele), ale ponadto desygnaty te na mocy znaczeń tych nazw mogą istnieć tylko w ramach określonych czasowo-przestrzennych współrzędnych. Współrzędne te wchodzą do znaczenia terminu historycznego, stanowiąc istotny element tego znaczenia. Często zamiast czasowo-przestrzennych współrzędnych w treści pojęcia figuruje imię własne - epoki, konkretnej zbiorowości ludzkiej czy pewnego rejo nu geograficzne go. W przykładach tych widzimy oba te sposoby określenia współrzędnych czasowych i przestrzennych. Kiedy mówimy o chłopach polskich wieku XVIII, to wyraźnie określamy współrzędne zarówno czasowe, jak i przestrzenne — zarówno historyczne, jak i geograficzne. Kiedy mówi się o królach z dynastii Jagiellonów, to każdy dysponujący odpowiednią wiedzą historyczną potrafi przyporządkować imionom własnym członków lej dynastii odpowiednie współrzędne.

Współrzędne czasowe i przestrzenne mogą jednoznacznie określać zakres historyczny¹. Wówczas liczba desygnatów pojęcia (przynajmniej jeśli chodzi o pojęcia oznaczające przedmioty materialne - z cechami abstrakcyjnymi bywa różnie) jest skończona - choć może być nieokreślona. Nie wiemy dokładnie, ilu było chłopów polskich w XVIII wieku, ale wiemy, że liczba ich była skończona (historycy potrafią podać nawet dość dobre jej oszacowanie) i że już ani jeden chłop do tego zakresu nic przybędzie, bo... wiek XVIII już się skończył. Kiedy pojęcie historyczne odnosi się do obszarów określonych jedynie za pomocą jednego rodzaju współrzędnych — tylko czasowych albo tylko przestrzeń- • nycn — nie pociąga to za sobą tego, iżby liczba jego desygnatów musiała być skończona. Zakresy tych pojęć mają wówczas charakter „półotwarty”. Zakres pojęcia może mieć taki charakter, nawet kiedy w treści jego występują współrzędne obu rodzajów, jeśli tylko nie „domykają” go jednoznacznie. Przykładem tej kategorii jest pojęcie historyczne o treści: „człowiek mieszkający na Ziemi poczynając od roku 1950”.    i

Znaczenie terminu może wiązać go z pewną klasą określoną w sposób czysto typologiczny, tj. przez podanie ogólnie pojmowanych cech elementów tej klasy, bez i określania czasowo-przestrzennych ograniczeń jego stosowalności, tak iż odnosi się on do : l wszystkich możliwych przedmiotów czy zdarzeń, byleby tylko posiadały one owe własności ogólnie określone przez jego znaczenie bez względu na czas i miejsce ich ; ■ pojawienia się. Nazwy ogólne tej kategorii bywają nazywane nazwami uniwersalnymi. \ Przykładami nazw ogólnych uniwersalnych były podane wyżej terminy: „grupa”, „rola l społeczna”, „postawa”, „przywódca grupowy”, „ofiara wojny” czy „izolacja społeczna”. : Zdefiniowawszy rolę społeczną jako „zespól społecznie zuniformizowanych i utrwalonych oczekiwań kierowanych przez ogół członków grupy pod adresem tych jej członków, którzy zajmują w niej określone pozycje, pełnią określone funkcje czy też znaieźli się w . określonej sytuacji”, jesteśmy w stanie wyodrębnić tak pojęte role w każdej zbiorowości,

niezależnie od lego, w jakim miejscu i czasie one występują. Cechą terminów uniwersalnych jesl to, iż nadają się one do stosowania „zawsze i wszędzie”, albowiem na mocy swego znaczenia - potencjalnie przynajmniej — odnoszą się one do każdego przedmiotu wykazującego cechy przez nic określone, gdziekolwiek by się on nie pojawił. Nazwy uniwersalne są to więc nazwy o zakresach otwartych we wszystkich możliwych kierunkach czasu i przestrzeni, ex definitione nieograniczonych, a liczba ich desygnatów - przynajmniej potencjalnie - jest nieskończona. Nie oznacza to bynajmniej, iż desygnaty pojęć uniwersalnych muszą się pojawiać zawsze i wszędzie. Pojęcie może być uniwersalne - choć wiemy, iż desygnaty jego posiadają wyraźną „historyczną” lokalizację - jeśli tylko nie wchodzą do niego współrzędne czasowo-przcstrzenne. Wiemy, że czarne łabędzie czy dziobaki żyją w Australii, ale wiedza o ich lokalizacji nie wchodzi do treści odpowiedniego pojęcia, albowiem jeśli spotykamy wyglądającego odpowiednio ptaka lub zwierzę w europejskim ZOO, określimy go tą samąnazwą, co jego australijskich krewniaków. Załóżmy, iż zdefiniowaliśmy „faszyzm” jako pojęcie uniwersalne. Znamy dość dobrze czasowo-przestrzenną lokalizację desygnatów pojęcia „ustrój faszystowski”, ale gdybyśmy w przeszłości wykryli lub w przyszłości ponownie spotkali system społeczny o podobnej strukturze, uznalibyśmy go również za desygnat uniwersalnego pojęcia „faszyzm”, mimo że pojawiłby się poza zakresem dotychczasowego występowania ustrojów faszystowskich. Natomiast „dygnitarz ustroju hitlerowskiego”, pojmowanego jako ustrój polityczny Niemiec lat 1933 -45, to pojęcie historyczne i żadnego, na przykład, dygnitarza Włoch faszystowskich do jego zakresu nie zaliczamy. Podobnie, nazwa „człowiek” jest nazwą uniwersalną, mimo iż wiemy, że ludzie w zasadzie występują tylko na Ziemi, a i to nie zawsze. Tym samym ludzie, którzy znaleźli się na Księżycu, nic przestali być zaliczani do zakresu pojęcia „człowiek”.

Pojęcia uniwersalne są szczególnie ważne w naukach teoretycznych, tj. takich, które próbują formułować i empirycznie uzasadniać uniwersalne prawa nauki. Ponieważ prawa takie - na mocy swego znaczenia przynajmniej - ważne są „zawsze i wszędzie”, do ich zbudowania niezbędne są terminy uniwersalne. Zagadnienia związane z budową praw uniwersalnych zostaną omówione w rozdziale następnym.

3. Historyczne i teoretyczne aspekty różnej ogólności pojęć.

Różnice stopnia elementarności pojęć

Jeśli porównujemy zakresy dwóch terminów, to stwierdzamy, iż relacje między tymi zakresami określają różne typy relacji między terminami. Dwa terminy A i B mogą bowiem (przy ich określonym, oczywiście, znaczeniu) pozostawać w następujących stosunkach:

(a) Kiedy wszystkie desygnaty terminu A są zarazem desygnatami terminu B i odwrotnie, terminy A i B są sobie równoważne. Dla przykładu — równoważne są sobie dwa ogólne terminy historyczne: „król polski panujący po 1386 a przed 1572 rokiem” oraz „król polski z dynastii Jagiellonów”. Równoważne są sobie przy pewnych znaczeniach tych terminów - o czym pisałem wyżej — terminy „wzmocnienie pozytywne” i „nagroda” w psychologicznej teorii uczenia.

1

Należałoby raczej mówić o „geograficzno-historyeznym" zakresie pojęcia, ale przyjęło się w metodologii nai.k społecznych mówić o ..pojęciach historycznych", majtic przez to na myśli oba rodzaje współrzędnych - zarówno czasowe, jak i przestrzenne.