55952 P1110184

14

2. WOKÓŁ NIETZSCHEGO

Jednakże modernistyczny mit Dionizosa zawdzięcza swe powstanie nie tylko temu. że można było za jego pomocą odpowiedzieć na stawiane przez współczesność pytania. Był przygotowywany przez długi proces, dający się określić jako ew olucja stosunku do antyku. Dokonywała się ona w przeciągu wieku XIX, a polegała na porzucaniu tych wyobrażeń o świecie greckim, jakie pozostawił wielki Winckelmann: dokonywała się „podskórnie”, bo w powszechnej świadomości interesujących się antykiem uczonych i artystów wieku XIX panował raczej wzorzec winckelmannowski, idea klasycyzmu z jego ładem i harmonią, o którym Curtius mówił. nie bez przekąsu jako o humanizmie profesorów gimnazjalnych.. Nowe propozycje, mimo że w XIX-wiecznych rozważaniach o starożytności znajdowały się na planie drugim, okazały nagle swe znaczenie kulturalne, okazały wtedy mianowicie, gdy Nietzsche stał się najbardziej wpływowymi myślicielem w Europie. Jego widzenie świata starożytnego nie było wszakże jego samodzielnym wymysłem, stanowiło raczej punkt kulminacyjny w rozwoju idei, jakie na początku XIX wieku sformułowali badacze antyku, związani z romantyzmem.

Pionierem był w tej materii Friedrich Crruzer. autor m.in. dzieła Symbolik und Mythologie der alten Vółker (1810-1812), pomyślanego jako swojego rodzaju „anty-Winckelmann”. Creuzera interesowała nie pogodna religia olimpijska, lecz te kulty antyczne, jakie znajdowały się poza jej obrębem. On pierwszy zwrócił uwagę na odrębność wiary dionizyjskiej — pisma jego oddziaływały na ostatnią generację niemieckich romantyków, nawiązywał do nich m.in. Schelling w swych rozważaniach o filozofii mitu. Tak przeto kulty dionizyjskic znalazły się w obrębie zainteresowań religioznawców, teoretyków mitologii i badaczy antyku. Wiele miejsca poświęcił im filozof mitu, J.J. Bachofen. zajmował się nimi także Burek ha rdt w swych wykładach na uniwersytecie w Bazylei.

Burckhardt zwrócił uwagę na całkiem odrębni osobistość od reszt) bogów, na Dionizosa, którego kult wykazuje cechy istnego satanizmu. Szalenie dzikich obchodów na jego nrir wyprawianych me bierze jednak za objaw zwyrodnienia.

lecz owszem, za nieukrócony zabytek religijnego uczucia. Nie byt to wcale raczej przerost i przeczulenie wrażliwości duchowej, które zauważono w sztuce modernistycznej**.

Mit Dionizosa nie stał się wartością kulturalną XIX wieklti za sprawą Creuzera, ani Bachofena, ani nawet zawsze wpływdl^^B Burckhardta czy rówieśnika i przyjaciela Nietzschego, EflMM Rohdego, autora wielkiego dzieła Psyche. Stał się nią zaś dzięki twórcy Ludzkiego, arcyludzkiego, który na mit ów nie spagnpp^ oczami filologa czy badacza wierzeń religijnych. Dokonał zaś legp, co częściowo tylko czynili jego poprzednicy: mit uwspófcmkrik odniósł do aktualnych tendencji ideowych, potraktował jako wjps|p nowych postaw wobec świata — już w Narodzinach książce, której z wszystkich dzieł Nietzschego najbłiżsse aspiracje naukowe, historyczne (rozumiane zresztą swąi|flflH duchu Burckhardta, który z reguły dzieje aktualizował).

Jakich postaw i jakich tendencji? Jakie uzyskał przestał zajmować tylko nieliczną garstkę religioznawców, resował zaś —jak zwykli pisać XIX-wieczni publicyści — gentny ogół”? Dionizos, będąc jako bohater wierzenia greckiego paralelą tylko, staje się w Nietzscheańskiej filozofa MHhNi sprawy w jej obrębie centralnej. Nie sprawy — spraw. AllMHiiMK' nie jest tworem jednoznacznym, jak np. Prometeusz w ujęciu romantyków. Jego znaczenie zmieniało się równolegle do ewoiuep całego systemu poglądów Nietzschego. Więcej nawet — pod piórem autora Zaratustry Dionizos oznacza dwa całkowicie różne zjawiska, staje się symbolem dwu różnych postaw, dwu rożnych propozycji światopoglądowych, można by nawet mówić H„Dtowi-zosie 1” i „Dionizosie II”, jednym — z Narodzin tragediij drugim — z pism późniejszych. Wiele elementów pozostało wspólnych, jak np. fascynacja żywiołem, upojenie życiem, aprobata św«at|^M^|||HH

¹¹ S. Schneider. Nony poglądy ^M eywdattjf grreką. ...Muzeum” 1900, I M Poza pracą Schneidera o przemianach w rozumieniu antyku 9 XIX w., pwąamd' z nowymi teoriami mitu, informują m.ut dwa artykuły B. Suriuwłotikwąplk drukowane w piśmie „Nauka i Sztuka" z r. 1946: tdtu mułu (Nr I) i Fdo:atia am (Nr 5-6)