55016 Obraz (174)

NATURALIZM 601

i śledzenie dziejów poszczególnych członków tych rodzin w poszukiwaniu praw rządzących rozwojem społeczeństwa. Stąd także zainteresowanie dla biologicznego i socjologicznego środowiska determinującego rozwój człowieka: warunków egzystencji i warunków pracy. Środowisko — mieszkania, domy, ulice, miasta, fabryki, sklepy, kopalnie — staje się przedmiotem szczegółowych studiów; niejednokrotnie autonomizuje się w stosunku do innych elementów powieści albo przynajmniej traci dotychczasowy swój charakter tła czy dekoracji dla dziejących się zdarzeń.

Postulat prawdy w przeważnej liczbie wypadków każe pisarzom rezygnować z szeroko rozbudowanej, interesującej fabuły (Zola będzie tu znamiennym wyjątkiem) i ograniczyć się do odtwarzania egzystencji ludzi biednych, ograniczonych, zepchniętych na społeczne dno, w których życiu nic się właściwie nie dzieje. Uznają, że właśnie to nic, ta pustka egzystencji warta jest odtworzenia.

Podstawowym konfliktem w większości tych powieści jest walka o istnienie własne i o istnienie potomstwa. Miłość jest traktowana jako głos lub wybieg natury, której nakazem jest płodność, mnożenie życia, reprodukcja gatunku. W imię ciągłości istnienia dokonywane są rozmaite nieprawości, instynkt domagający się zaspokojenia nie zna przeszkód, nie liczy się z głosem sumienia ani z nakazami społecznymi. Walczą więc między sobą ludzie o własną egzystencję, o zaspokojenie popędów i o egzystencję potomstwa.

Ale co więcej, walczą ze sobą twory, będące dziełem rąk ludzkich: wielki sklep, by istnieć, musi pożreć małe, wielka kopalnia żywi się zagładą małych. Z .tych szczegółowych studiów nad współczesną cywilizacją wyrasta apokaliptyczna wizja zmagających się potworów, współczesne miasto staje się wielkim cmentarzyskiem, w którym silni budują swą egzystencję na mogiłach słabych. Pomyłką zatem są obiegowe sądy o fotograficznej wierności naturalistów — fotografują oni, to prawda, interesujące szczegóły badanej rzeczywistości, ale z tych fotografii tworzą coś w rodzaju fotomontażu, zmieniając usytuowanie poszczególnych elementów i ich wzajemne proporcje. Dają własną interpretację świata, w którym żyją.

Konsekwencją zejścia między społeczne „niziny”, naukowego poznania warunków biologicznych i socjologicznych ich egzystencji oraz ich odtworzenia w utworze literackim mającym charakter „dokumentu ludzkiego” mogło być, ale nie zawsze było, emocjonalne i merytoryczne zaangażowanie się w ich sprawę. Dlatego też niektórzy badacze (Auerbach) rozróżniają naturalizm burżuazyjny (Flaubert, Goncourtowie) i naturalizm plebejski (Zola). O ile ten drugi ma charakter demaskatorski w samym założeniu autora (dostarczyć politykom wiedzy o faktycznym stanie społeczeństwa), w samej koncepcji roli społecznej pisarza, o tyle pierwszy jest demaskatorski niejako nieświadomie i automatycznie: autorzy stawiają sobie jako cel poszukiwanie prawdy i taką oto smutną prawdę o swych współczesnych mają do objawienia. U

Jest to jeden z wielu paradoksów tego kierunku — zrodzony z samej istoty ducha burżuazji, przede wszystkim francuskiej, był zarazem głosicielem jej dziejowego triumfu, piewcą jej kulturotwórczej roli (por. np. Au bonheur des dames Zoli) i jej najbardziej bezlitosnym demaskatorem (por. np. W matni <1887) lub Germinal <1885) tego samego autora).

Fizjologia stanowiła inspirację naturalistów w poszukiwaniu prawdy o człowieku, ukierunkowując ich zainteresowania przede wszystkim na fizyczną jego patologię. Stąd jednym z głównych bohaterów powieści naturalistycznej jest offlcier de la sante — felczer, a jej pozytywną, wyidealizowaną postacią lekarz, nie przypadkiem także u Zoli podsumowanie naukowych badań nad „historią naturalną pewnej rodziny” przypada w udziale doktorowi Pascalowi. W prasie polskiej lekarz, który z radością powitał postulat przyrodniczej wiedzy pisarza, dzięki niemu dowie się może, jak wyglądają płuca człowieka konającego na suchoty, w jakich mękach umiera i co mu może pomóc lekarz.

Ale nie tylko fizjologia stanowi intelektualną inspirację naturalistów. Korzystają oni także z tej wiedzy o człowieku, której dostarcza pisarzowi ówczesna psychologia i ówczesna psychiatria. W związku z nią pojmują oni psychikę człowieka w sposób nieco uproszczony jako łatwy do poznania i do opisania mechanizm, interesując się podobnie jak w przypadku ciała przede wszystkim patologią, objawami chorobowymi, szukając ich przyczyn w dziedziczności oraz działaniu czynników społecznych.

Naturalistów cechował konsekwentny prezentyzm. Znany jest ich, od wypowiedzi Taine’a poczynając, niechętny stosunek do tematyki historycznej, znane tak rzadkie od tej zasadniczej linii odstępstwa.

Podsumowując zatem: zdobyczą powieści naturalistycznej było w zakresie tematyki zainteresowanie współczesnością i człowiekiem jako wytworem przeszłości oraz przemian współczesnych. W zakresie techniki powieściowej nowością było zlekceważenie lub nawet likwidowanie przemyślnie skonstruowanej fabuły, czyli tego elementu powieści, który Balzak nazywał „wzniosłym